Τα πρώτα θαλάσσια λουτρά της Πλατείας Κανάρη (Πασαλιμάνι)


του Στέφανου Μίλεση

Το 1840 στον Πειραιά δόθηκε στον κόσμο για χρήση πλήρως οργανωμένη παραλία κολύμβησης (πλαζ) στο Πασαλιμάνι. Αυτή η οργανωμένη παραλία αποτελεί στην ουσία πρωτιά για ολόκληρη την Ελλάδα στον τομέα των οργανωμένων θαλασσίων λουτρών.  Λίγα μόλις χρόνια μετά την σύσταση του ελληνικού κράτους το 1838 και συγκεκριμένα στις 19 Μαρτίου, το Δημοτικό συμβούλιο Πειραιά αποφασίζει την ανέγερση λουτρικών παραπηγμάτων

Ο Δήμαρχος της προόδου Κυριακός Σερφιώτης:

Στον Πειραιά του 1840 κατοικούν μόνο 200 οικογένειες και δήμαρχος της πόλης είναι ο Υδραίος Κυριακός Σερφιώτης (1835-1841) ενώ η σχεδίασή τους προβλέπονταν από το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο που συνετάχθη, από την πρώτη μέρα δηλαδή που ανακηρύχθηκε ο Πειραιάς Δήμος.

Ο Πειραιάς αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη πόλη στην Ελλάδα, που με απόφαση Δήμου κατασκευάζονται καμπίνες κατάλληλες για θαλάσσια λουτρά ξεχωριστά για άνδρες και για γυναίκες. Ο Κυριακός Σερφιώτης εγκαταστάθηκε στον Πειραιά πριν ακόμα ανακηρυχθεί σε Δήμο και ασχολήθηκε με το εμπόριο. Οι αποφάσεις που έλαβε σε έναν Πειραιά που ήταν ακόμα "χωρίον" ήταν καθοριστικές για το μέλλον του τόπου. Υδραίος στην καταγωγή, με τον πατέρα του Αντώνη Σερφιώτη να είναι καραβοκύρης και έμπορας, διακατέχεται από ιδέες τολμηρές για την εποχή του τις οποίες δεν διστάζει να υλοποιήσει.  
Σε αυτή την καρτ-ποστάλ του Ρωμαΐδη του 1890 έχει γίνει μεγέθυνση εντός κύκλου η εξέδρα με τις καμπίνες που υπήρχαν ακόμα τότε στο Πασαλιμάνι λίγο πριν την μεταφορά τους στον όρμο της Φρεαττύδας. Οι εξέδρες αυτές λειτούργησαν από το 1840 έως και το 1870 (φωτο www.delcampe.net).
Λεπτομέρεια από κάρτα εποχής στην οποία φαίνονται τα Λουτρά στο Πασαλιμάνι

Κάτοψη γυναικείων καμπινών λουτρών Πασαλιμανίου
(Σχέδιο από το βιβλίο "Λειτουργική Εξέλιξη και αρχιτεκτονική εξέλιξη του
ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912" της Σταματίνας Μαλικούτη)



Η απόσταση που χωρίζει τις ανδρικές από τις γυναικείες ξύλινες καμπίνες είναι μεγάλη. Οι ανδρικές καμπίνες βρίσκονται στο ύψος περίπου της σημερινής Πλατείας Κανάρη, που τότε καλείται Πλατεία Δημοτικών Λουτρών. Οι γυναικείες καμπίνες βρίσκονται στο ύψος που η σημερινή Δευτέρας Μεραρχίας (πρώην Αιγέως) συναντά τη θάλασσα της Ζέας. 

Οι άνδρες κολυμπώντας καλύπτουν την απόσταση που χωρίζει τις ανδρικές από τις γυναικείες καμπίνες καθώς από την παραλία είναι αδύνατον να μετακινηθούν λόγω φράχτη! Στις γυναίκες φυσικά προκαλείται δυσαρέσκεια. 


Ο Δημοσιογράφος του Έθνους Κατσιμάρδος αναφέρει ότι τα κόμιστρα της εποχής για μετάβαση των Αθηναίων στην πλαζ του Πειραιά, καθορίζονται με αστυνομική διάταξη για αποφυγή κεδροσκοπίας και ήταν περίπου τα εξής:
  • 4,5 δραχμές το μέγιστο κόμιστρο εάν νοίκιαζες όλη την άμαξα
  • 0,50-1 δρχ. για να κλείσεις μία θέση σε άμαξα μαζί με άλλους.
  • 8-9 δραχμές για να κλείσεις μόνος σου την άμαξα μετ΄ επιστροφής.
Συνεπώς ο εύπορος Αθηναίος μπορούσε να προσεγγίσει για μπάνιο στον Πειραιά αφού είτε θα έπρεπε να διαθέτεις ιδιωτική άμαξα ή να πληρώσεις ένα αξιοσέβαστο ποσό, δεδομένου ότι ένας καφές τότε κόστιζε 10 λεπτά.


Μπάνιο με αναγγελία στις εφημερίδες:


 Η νέα μόδα του θαλάσσιου λουτρού στο Πασαλιμάνι έχει ταράξει τόσο τους κοσμικούς κύκλους που φτάνουν κάποιοι στο σημείο να αναγγέλλουν το πότε θα πάνε για μπάνιο και το πότε ανεχώρησαν εκ της παραλίας. 


Οδηγίες χρήσεως:

"Το θέρος είναι η ώρα του έτους καθ΄ ην ο Πειραιεύς και πολυπληθέστερος και ζωηρότερος είναι, σωρηδόν κατερχομένων των Αθηναίων χάριν των θαλασσίων λουτρών...." αναφέρει ο Οδηγός του 1860 που εκδόθηκε από τον Δήμο και την Νομαρχία Αθηνών. Ήταν η εποχή που η Αθήνα είχε 40.000 κατοίκους και ο Πειραιάς 5.500 και εθεωρείτο προάστιο παραθεριστικό. 

Το μπάνιο ήταν πλέον μόδα αν και χρειάζονταν οδηγίες προπαρασκευής για να το κάνεις. Οι οδηγίες χρήσεως ήταν τόσο συχνές που τις συναντά κανείς όχι μόνο στις εφημερίδες αλλά και στους Οδηγούς Πόλεων.

Από εφημερίδα του 1900 που δίνει οδηγίες θαλάσσιου λουτρού στους αναγνώστες



 Τότε που γράφονταν τα άρθρα αυτά, όπως του Οδηγού του 1860, ονόμαζαν Μουνυχία το Πασαλιμάνι ενώ Μουνυχία ονομάζουμε εμείς σήμερα Μικρολίμανο. 

Την εποχή εκείνη ακόμα και τον Λόφο του Προφήτη Ηλία (σημερινή ονομασία) τον έλεγαν Φαληρικό λόφο γιατί κοιτούσε προς Φάληρο.
Έτσι σε άρθρο του "Νέαι Αθήναι" διαβάζουμε "Ο περίπατος της Τερψιθέας είναι μαγευτικός, διότι εκείθεν ο οφθαλμός επιβλέπει και τους δύο λιμένας, τον κυρίως λεγόμενον του Πειραιώς και τον της Μουνυχίας, όπου υπάρχουσι και τα λεγόμενα λουτρά". 

Τα λουτρά του Πασαλιμανιού αναφέρονται επίσης και από την Πηνελόπη Δέλτα το 1878 (σχετική εγγραφή εδώ) η οποία μας δίνει επιπρόσθετα και την πληροφορία ότι ανάμεσα στους λουόμενους κυκλοφορούσαν πωλητές κολοκυθών τις οποίες νοίκιαζε κάποιος έναντι αμοιβής για χρήση σωσιβίου και για να μπορούν να ανοίγονται στα βαθιά. Οι περιγραφές της Πηνελόπης Δέλτα στο βιβλίο της "Τρελαντώνης", είναι παραστατικές και μας τροφοδοτούν με εικόνες στις οποίες δεν φαίνεται ότι τα λουτρά της Ζέας βρίσκονται σε "παρακμή". Τα θαλάσσια λουτρά αποτελούν μια καθημερινότητα τουλάχιστον για τους ενοίκους της Συνοικίας Τσίλλερ στην Καστέλλα.  

 
Από το 1870 η πλαζ στο Πασαλιμάνι σβήνει:

Ο Άγγλος Πίκερινγκ αναλαμβάνει να προβεί στην κατασκευή του σιδηροδρόμου Αθήνας - Πειραιά (Σ.Α.Π.). Η σύμβαση κατασκευής του δίνει το δικαίωμα να κατασκευάσει επίσης στον όρμο του Νέου Φαλήρου εγκαταστάσεις θαλασσίων λουτρών. Ο Δήμος Πειραιώς ζητά την απαγόρευση της εγκατάστασης λουτρών στο Φάληρο αλλά μάλλον κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, είναι ανίκανος να σταματήσει το έργο.

Στο Φάληρο τα μπάνια γίνονται του Λαού πλέον:

 Ποιος Αθηναίος δεν επιθυμεί να κατεβαίνει με φτηνό κόμιστρο σιδηροδρόμου στην παραλία (Φαλήρου) για μπάνιο αντί 9 δραχμών που κόστιζε όπως προαναφέραμε η μετάβαση στο Πασαλιμάνι; Όλη η οικογένεια μπαίνει πλέον στον Σ.Α.Π. και κατεβαίνει στο Φάληρο.

Μέχρι το 1888 (εντός 18 ετών από την έναρξη λειτουργίας της παραλίας Φαλήρου) το Πασαλιμάνι όχι μόνο έχει εγκαταλειφθεί τελείως αλλά και η εφημερίδα "Μην Χάνεσαι" του Γαβριηλίδη αναφέρει: ''ενώ στην πόλη του Πειραιά συναντά κανείς παντού πρόοδον, όταν όμως φθάση εις την Μουνυχίαν θα ιδής γηρατειά. Με όσα παλατάκια κι αν την στολίζουν.... δεν δύναται ν΄ αναλάβη την ζωήν, ην είχε προ δέκα ετών και την οποία αφήρησε το Φάληρον με τα πολλά θέλγητρά του (βλέπε παλαιότερο αφιέρωμα στην χρυσή εποχή του Φαλήρου)".

Στο Φάληρο με τα πολλά θέλγητρά του πλέον πάνε οι Αθηναίοι για μπάνιο
Η φωτογραφία είναι από τα Λουτρά του φαλήρου. Ανάλογη κατασκευή των καμπινών που στηρίζονταν σε πασάλους στην θάλασσα ήταν και του Πασαλιμανίου.
  

Οι Αθηναίοι στο Φάληρο, οι Πειραιώτες στου Κράκαρη:

Από το 1870 που άρχιζε η πλαζ στο Πασαλιμάνι να πεθαίνει οι μεν Αθηναίοι κατέβαιναν Φάληρο, οι Πειραιώτες απλά μετακινήθηκαν στην Φρεαττύδα στα λουτρά του Κράκαρη, όταν η Φρεαττύδα αποτελούσε έναν όμορφο και γραφικό όρμο, πριν να επιχωματωθεί από την επταετία και μετατραπεί στη σημερινή Μαρίνα Ζέας.



(Σχέδιο καμπινών από το βιβλίο "Λειτουργική Εξέλιξη και αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912" της Σταματίνας Μαλικούτη)


Το ιστορικό των καμπινών:

Η Σταματίνα Μαλικούτη (στο βιβλίο της "Λειτουργική Εξέλιξη και αρχιτεκτονική εξέλιξη του ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912"), περιγράφει πλήρως τις καμπίνες του Πασαλιμανίου, τον τύπο τους και το ιστορικό κατασκευής τους. Αργότερα όταν τα λουτρά του Πασαλιμανίου θα ερημώσουν από κολυμβητές οι οποίοι έχουν στραφεί οριστικά στο Νέο Φάληρο, θα αποφασιστεί η μεταφορά τους στην Φρεαττύδα.


Το 1920 αποφασίζονται τα "Μεικτά μπάνια" (Μπαιν-Μιξτ)

Η αφορμήν δια να ξανανιώσουν οι γέροι....

Η άρση της απαγόρευσης του μεικτού μπάνιου το 1920 πέρασε από πολλά στάδια. Ήδη από το 1917 το "Έθνος" έγραφε καταγγέλοντας στην ουσία την ηθική της εποχής: 

" Η ηθική και πάλι να προστατεύσει τα δικαιώματά της κατά μήκος της Φαληρικής ακτής. Τα υπαίθρια λουτρά απηγορεύθησαν ήδη αυστηρώς και οι φύλακες των λουτρών και της Δημοσίας Αιδούς διετάχθησαν να καταγγέλουν πάντα ή πάσαν υπερβαίνοντα τα κεκανονισμένα όρια...."

Σε μια παλαιότερη ανάρτηση για τις αναμνήσεις του Χρήστου Πανάγου φαίνεται επίσης το τι επικρατούσε τότε:


"Και μετά φαντάζεστε την διαφορά; Να φεύγεις από του Κράκαρη στην Φρεαττύδα, όπου κολυμπούσα σχεδόν μόνος μου με τους φίλους μου ή και μερικά ακόμη παιδιά της περιοχής, να φεύγεις λοιπόν από του Κράκαρη και βρίσκεσαι στα λουτρά του Φαλήρου. Στα λουτρά του Φαλήρου κολυμπούσαν και γυναίκες και κυρίως μερικές από τις ωραιότερες γυναίκες της εποχής μου. Μπορεί τα λουτρά ανδρών και γυναικών να ήταν ξεχωριστά, τις γυναίκες όμως τις αισθανόσουν δίπλα σου. Μπορεί να μην μπορούσες να τις ακουμπήσεις, να μην μπορούσες να τους μιλήσεις, αλλά ήταν εκεί....
Στα μπάνια του φαλήρου υπήρχε κι ένας ναύτης, συνήθως μυστακοφόρος, με μια βάρκα, επιφορτισμένος να επιτηρεί την τάξη και να αποτρέπει την οποιαδήποτε επικοινωνία μεταξύ ανδρών και γυναικών..."

Το μεικτό μπάνιο πλέον θα ονομάζεται "Μπαιν Μιξτ" και θα αποτελέσει για πολλά χρόνια τη νέα μόδα.



Η φωτογραφία είναι του 1955 και στο Πασαλιμάνι οι Ναυτοπρόσκοποι συνεχίζουν να κολυμπούν μπροστά από την σημερινή εφορεία προσκόπων πειραιά δίπλα στον ερασιτέχνη Ολυμπιακό
Σε αυτή την φωτογραφία ναυτοπροσκόπων πειραιά πάλι του 1955  φαίνεται η παραλία που υπήρχε πριν την τσιμεντοποίηση της Μαρίνας

  ΠΗΓΕΣ:
  • Έρευνα Δημοσιογράφου Κατσιμάρδου στην Εφημερίδα Έθνος 
  • "Λειτουργική Εξέλιξη και αρχιτεκτονική εξέλιξη του 
    ιστορικού κέντρου του Πειραιά 1835-1912" της Σταματίνας Μαλικούτη
  • Οδηγός Πειραιώς 1860
  •  Ψηφιακό Αρχείο Ε.Ρ.Τ.
  • Άρθρα εφημερίδας "ΕΘΝΟΣ"
  • Εφημερίδα "ΣΚΡΙΠ"
  • δημοσιεύσεις Ελευθεροτυπίας

1 σχόλιο:

Ανώνυμος είπε...

καταπληκτικό άρθρο. Μπράβο

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"