Στα ερείπια ενός Μοναστηριού, γεννιέται μια πόλη

Αιώνες ακόμα πριν την επαναστάση του '21 στον έρημο τότε Πειραιά βρίσκονταν η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα. Είχε ιδρυθεί λένε τον 11ο αιώνα από τους Βυζαντινούς (χωρίς αυτό όμως να στηρίζεται ιστορικώς). Η Μονή κάνει ιστορικά την εμφανισή της από το 1700 και μετά και οι εκτάσεις της απλώνονταν εκεί που αργότερα θα αναπτυχθεί η Πειραϊκή πολιτεία, με εξαίρεση κάποιες εκτάσεις που ανήκαν στους Τούρκους και κάποιες άλλες σε γηγενείς Αθηναίους (Γκαγκαρέους). Την αναφέρει και ο Σατωβριάνδος στο "Οδοπορικό" του λέγοντας ότι "Οι 8 - 12 μοναχοί της Μονής αυτής, αποτελούν τους φρουρούς της πόλεως".

( 1886) Γαλλικά πολεμικά έξω από τον Πειραιά

 Η Μονή αυτή ήταν γνωστή σε όλους τους κατοίκους της Αττικής, οι οποίοι κατά την επέτειο αυτής, κατέβαιναν και διανυκτέρευαν στο ναό του Αγίου, προκειμένου να τον τιμήσουν και να προσκυνήσουν την εικόνα του, που μέχρι και σήμερα ακόμα τιμάται. Ειδικά για τους κατοίκους των Μεγάρων και της Σαλαμίνας αυτό το ετήσιο προσκύνημα ήταν ένα τάμα, ώστε να προστατεύει όλο τον χρόνο τους ίδιους αλλά και τις οικογένειές τους η χάρη του Αγίου. Η φήμη ήταν τέτοια ώστε φτάνει στο σημείο ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης να γράψει το διήγημα "Πάσχα Ρωμέϊκο" αφιερωμένο στον Άγιο Σπυρίδωνα στον Πειραιά.  

Η Μονή του Αγίου Σπυρίδωνος, κατέστει ακόμα πιο γνωστή κατά τους χρόνους της επανάστασης, διότι πέριξ αυτής έγιναν φονικές μάχες, αφού 300 Τουρκαλβανοί είχαν οχυρωθεί εντός της Μονής. Μετά από Ελληνική πολιορκία και με την βοήθεια του Άγγλου φιλέλληνα Άστιγγος, ο οποίος ήταν κυβερνήτης του Ελληνικού Πολεμικού της "Καρτερίας" που μαζί με το άλλο πολεμικό "Ελλάς" βομβάρδισαν το μοναστήρι. Οι Τουρκαλβανοί αναγκάσθηκαν να παραδοθούν και που δυστυχώς παρά τα συμφωνηθέντα για τον τρόπο παράδοσης της Μονής, παράδοση που διαπραγματεύθηκε ο ίδιος ο Στρατάρχης Στερεάς Ελλάδας Γεώργιος Καραϊσκάκης, κατεσφάγησαν όλοι. Ο Καραϊσκάκης ανεπιτυχώς προσπάθησε να την σταματήσει χωρίς φυσικά να το καταφέρει. Η σφαγή αυτή, προκάλεσε ζημιά στην επανάσταση, καθιστώντας σε όλη την Αττική, τους οχυρωμένους Τούρκους, αδιαπραγμάτευτους, αφού δεν εμπιστεύονταν πλέον, οιανδήποτε συμφωνία.

Τα ερείπια του Ναού του Αγίου Σπυρίδωνος (που η τύχη ήθελε να διασωθεί τόσους αιώνες, να αποτελέσει καταφύγιο στο τέλος για τους εισβολείς και να καταστραφεί μερικώς από τους Έλληνες), αποτέλεσαν και τον πρώτο Ναό της πόλης που γεννήθηκε από την ελληνική ανεξαρτησία, τον Πειραιά. Μια πόλη που ουσιαστικά γεννήθηκε στα ερείπια ενός μοναστηριού και μια δημοτική αρχή αυτή του Υδραίου Σερφιώτου που ορκίσθηκε στον μικρό ναό το 1835.

 Τον ίδιο χρόνο (1835) ακολούθησε και ο ναός του Αγίου Διονυσίου, σε έκταση που δώρισε για τον σκοπό αυτό ο Ανδρέας Νικολάου, και που έκτοτε χρησίμευσε σαν νεκροταφείο του Πειραιώς. Το 1839 εκτίσθηκε και ο Ναός (ο πρώτος) της Αγίας Τριάδος, για τον οποίο αρχικά επικράτησε μια φήμη ότι θα αποτελούσε το ναό των Δυτικών από την περίεργη τεχνοτροπία που τον χαρακτήριζε και από τον προσανατολισμό του, που δεν έβλεπε δυτικά όπως όλοι οι ορθόδοξοι ναοί, αλλά προς νότο. 

Το 1839 επίσης ανεγέρθηκε και ένας μικρός ναΐσκος του Αγίου Νικολάου, σε ένα ελαφρύ ύψωμα στην Πλατεία Αμαλίας (Τελωνείου) με την συνδρομή των Υδραίων. Και ο μικρός αυτός ναΐσκος, διατηρήθηκε μέχρι την ανέγερση ενός μεγαλύτερου το 1852 και τέλος ενός τρίτου στην θέση των δύο προηγούμενων που θεμελιώθηκε το 1872 και που κοσμεί την πόλη μας μέχρι και σήμερα.

11 Ιουνίου 1890 ο Άγιος Νικόλαος στο στάδιο κατασκευής του με σκαλωσιές ακόμα

Πειραιάς 1895. Πίσω διακρίνεται ο ναός του Αγίου Νικολάου στον οποίο οι εργασίες δεν έχουν λάβει τέλος 23 χρόνια μετά την θεμελίωσή του. Δεξιά του ναού φαίνεται η πέτρινη αποθήκη της οδού Ευπλοίας που μέρος της υπάρχει μέχρι σήμερα ενώ ένα άλλο μέρος αυτής κατεδαφίστηκε από την χούντα για την ανέγερση πολυκατοικίας

Ο Άγιος Νικόλαος των Υδραίων σε φωτογραφία του 1965 από τον Charles Chusman (Αρχείο Πανεπιστημίου Ιντιάνα). Προσέξτε τον τρούλο του ναού που ήταν κόκκινος ενώ σήμερα είναι γαλάζιος. Μπροστά το κτήριο του Τελωνείου. Στο βάθος, πίσω από τον Άγιο Νικόλαο η πέτρινη αποθήκη με πρόσοψη επί της οδού Αγίου Νικολάου. Μια από τις τελευταίες φωτογραφίες με την αποθήκη ακέραια, αφού η πρόσοψή αυτή θα κατεδαφιστεί επί χούντας για να γίνει πολυκατοικία.  

Τα επόμενα χρόνια σταδιακά όλοι οι αρχικά μικροί ναοί τους οποίους αναφέραμε, άρχισαν να αντικαθιστούνται από λαμπρούς μεγάλους ναούς, ενώ σταδιακά χτίζονται κι άλλοι, που αντικατόπτριζαν το μέγεθος και την δύναμη της νέας Πολιτείας που είχε αναπτυχθεί. 

Όσον αφορά τον Πολιούχο του Πειραιά τον Άγιο Σπυρίδωνα, στην θέση του κατεστραμμένου από την επανάσταση ναού της Μονής, φτιάχτηκε αρχικά ένας ναΐσκος από δωρεά του Κ. Α. Χατζοπούλου, αλλά δεν ήταν αρκετός και ένας ακόμα μεγαλύτερος πήρε την θέση του προηγούμενου. Αυτός θεμελιώθηκε επί Δημαρχίας Λουκά Ράλλη το 1865 και αποπερατώθηκε οριστικώς την περίοδο της Δημαρχίας του Δημητρίου Μουτσοπούλου (1866-1873). 

Πίνακας Βολανάκη με τίτλο "Αναχώρηση από Πειραιά δια Τήνο" (Λάδι σε μουσαμά). Στο βάθος ο Ναός του Αγίου Σπυρίδωνα και μπροστά από αυτόν η οικία του Ναυάρχου Μιαούλη

Το έθιμο της Περιφορά της εικόνας:

Από τον αρχικό ναό της Μονής, υπήρχε ως έθιμο να γίνεται η περιφορά της εικόνας του Αγίου Σπυρίδωνα πέριξ της εκκλησίας, έθιμο που διατηρήθηκε και τα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του Πειραιά, ως Δήμου. Την περίοδο του Τρύφωνος Μουτσόπουλου (1 Δεκεμβρίου 1899 - 30 Νοεμβρίου 1903) τοποθετήθηκε ως Επίτροπος του ναού ο Γεώργιος Κανέλλος. Αυτός ήταν που πρωτοστάτησε η περιφορά της εικόνας να γίνεται όχι πλέον πέριξ του ναού, αλλά στην πόλη του Πειραιώς. Επί Κανέλλου η περιφορά έφθανε μέχρι την Τρούμπα, ανέβαινε την 2ας Μεραρχίας (πρώην Αιγέως), έστριβαν στην οδό Φίλωνος και ξαναεπέστρεφε στο Ναό. Και αν αρχικά σε αυτήν λάμβαναν μέρος μόνο τοπικοί παράγοντες και κλήρος, με την πάροδο των ετών έλαβε πανυγηρικό χαρακτήρα με Φιλαρμονική να παιανίζει, στρατιωτικές αρχές να αποδίδουν τιμές, ενώ κυρίαρχο ρόλο έπαιζαν όλα τα Σωματεία και Σύλλογοι του Πειραιά που ακολουθούσαν την εικόνα φέροντας τα επίσημα λάβαρά τους.

Τότε ήταν που ορίσθηκε η περιφορά της εικόνας να γίνεται κατά το μεσημέρι, ενώ ο κύκλος που έκαναν ήταν πολύ μεγαλύτερος διότι ακολουθούσαν όλη την παραλιακή οδό Μιαούλη, την Πλατεία Αμαλίας (Τελωνείου), έστριβαν στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (πρώην Αρτέμιδος), εισέρχονταν στην Ηρώων Πολυτεχνείου (Λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου, Διαδόχου αρχικώς και Σωκράτους πρώτα), Λεωφόρου Γεωργίου Α΄, και πάλι δια της Μιαούλη επέστρεφαν στο Ναό.

Από το 1926, που ιερέας του Ναού ήταν ο Β. Χούπης, η περιφορά είχε φτάσει σε τέτοια μεγαλοπρέπεια που λάμβανε μέρος όλη η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας, ο Πρωθυπουργός, Υπουργοί, Νομάρχες.   

Σχετικά άρθρα: Το Πάσχα του Παπαδιαμάντη στον Άγιο Σπυρίδωνα (εδώ)