Το μυστηριώδες φρεάτιο του Προφήτη Ηλία (1964)

Λόφος δ΄ εστίν η Μουνυχία...κοίλος, υπόνομος και πολύ ιερός φύσει τε και επίτηδες ώστε οικήσεις δέχεσθαι

Βρισκόμαστε στο 1964 όταν τα κομπρεσέρ δουλεύουν συνεχώς με σκοπό την διάνοιξη νέων δρόμων προς την κορυφή του λόφου της Καστέλλας, τον Προφήτη Ηλία στον Πειραιά. Η πρόοδος είναι δεδομένη, και πρόοδος για τους σύγρονους Έλληνες είναι το τσιμέντο, η ασφάλτος, το μπετόν. Μέσα σε τέτοια μίγματα θάφτηκε και η ιστορία που άφησαν οι Μινύες στον λόφο αυτόν της Μουνυχίας, που από "κοίλος, υπόνομος και πολύ ιερός φύσει τε και επίτηδες ώστε οικήσεις δέχεσθαι" του Στράβωνα, έγινε φιλέτο για ανεγέρσεις πολυκατοικιών με απεριόριστη θέα. Έτσι και με το πνεύμα αυτό η είσοδος της Σπηλιάς της Αρετούσας ανεξερεύνητης ουσιαστικά, θάφτηκε κάτω από την καυτή άσφαλτο ενός δρόμου που έπρεπε να ανοιχθεί στο όνομα της προόδου. Πολυκατοικίες και μεζονέτες χτίστηκαν πάνω από στοές λαξευμένες χιλιάδες έτη πριν, αδρευτικά φρέατα, και ένας υπόγειος κόσμος που ξεχάστηκε με το αθωωτικό άλλοθι του "ίσως κάποιος ιστορικός ή αρχαιολόγος του μέλλοντος προκάμνει να ασχοληθεί".

Και καθώς οι εργασίες από τα κομπρεσέρ, προκαλούν την σύναξη των παιδιών της εποχής το πόδι μιας μικρής μαθήτριας του δημοτικού της Σταματίνας Γιαννίρη, σφηνώνεται απρόβλεπτα σε ένα σημείο στην συμβολή των οδών Ρεθύμνης και Γενναδίου στον Προφήτη Ηλία. Το κορίτσι για καλή του τύχη κρατιέται στην επιφάνεια, ο κόσμος τρέχει να το κρατήσει καθώς όλοι βλέπουν ότι το κορίτσι ουσιαστικά κρέμεται στην άκρη ενός βαράθρου που μέχρι εκείνη την στιγμή όλοι αγνοούσαν. Εαν έπεφτε μέσα το κορίτσι θα είχε άσχημο τέλος. Επρόκειτο για ένα άνοιγμα, μια μαύρη τρύπα στο κενό που ήταν σκεπασμένη μόνο από ένα λεπτό στρώμα χώματος και πάνω σε αυτό ο κόσμος στέκονταν ή περπατούσε αμέριμνος χρόνια τώρα. 

Ειδοποιούνται οι αρχές οι οποίες ανήμπορες να καταλάβουν περι τίνος επρόκειτο, ειδοποιούν με την σειρά τους την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία τη μόνη που διέθετε αρμόδιο εξοπλισμό για τέτοιες περιστάσεις. Την εποχή εκείνη στο τιμόνι της Σπηλαιολογικής Εταιρείας βρίσκεται η μεγαλύτερη μορφή της και Πρόεδρος της Σπηλαιολογικής η κ. Άννα Πετροχείλου που μαζί με τους Δημ. Λιάγκο και Κυριακού καταφθάνουν στο σημείο.
Το όλο θέμα λαμβάνει φυσικά την απαραίτητα δημοσιότητα και στο σημείο καταφθάνει και ο άγρυπνος τότε ερευνητής της Πειραϊκής Ιστορίας και λάτρης κάθε τι Πειραϊκού Αργύριος Κωστέας για να παρακολουθήσει από κοντά τι συμβαίνει.

Στο μεταξύ το συνεργείο της Σπηλαιολογικής Εταιρείας, αρχίζει την κατάβαση. Διαπιστώνεται ότι πρόκειται περί κατακόρυφου φρέατος βάθους 32 μέτρων. Η Πετροχείλου διερωτάται τι απέβλεπε αυτό το κατασκεύασμα. Στην εύρεση νερού ή για άλλο σκοπό εκ μέρων των Μινυών; Η Πετροχείλου προβαίνει στα εξής λογικά συμπεράσματα. Εαν επρόκειτο περί απόπειρας εύρεσης νερού, για ποιό λόγο η διάνοιξη ήταν ορθογωνίου σχήματος και για ποιο λόγο το τελείωμα αυτής ήταν στρογγυλό; Εαν πάλι επρόκειτο δια διοχέτευση ομβρίων υδάτων δεν θα έπρεπε να έχει στενό και βαθύ σχήμα, αλλά αντιθέτως βάθος περιορισμένο και μεγαλύτερη έκταση.
Η Σπηλαιολόγος Άννα Πετροχείλου

Ενημερωμένος ο Κωστέας περί της ερεύνης όπως προαναφέραμε, διετύπωσε την υπόθεση ότι επρόκειτο περί φρέατος που σχετίζεται με την Σπηλιά της Αρετούσας, η είσοδος της οποίας βρίσκεται σχετικά κοντά, αλλά ήταν ήδη θαμμένη από την άσφαλτο του δρόμου, αφού οι ανάγκες των νεοελλήνων αυτό απαιτούσαν.

Από την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, σχηματίστηκε φάκελλος με τα χαρακτηριστικά της ανακάλυψης. Μεταξύ αυτών σημειώνεται ότι το στόμιο είναι στρογγυλό με διάμετρο ενός μέτρου. Το φρέαρ είναι λαξευμένο και επιμελώς επενδυμένο στην αρχή του με πωρολίθους και σε μήκος 6,40 μέτρων. Από εκεί και κάτω το φρέαρ μετατρέπεται σε τετράγωνο και προς το τέλος του γίνεται στενότερο. Από τις έρευνες τίποτε δεν μαρτυρούσε συνέχεια του φρέατος προς άλλη κατεύθυνση. Ο Δήμος Πειραιώς κάλυψε το άνοιγμα το φρέατος και σημείωσε την θέση, ώστε να υπάρχει δυνατότητα μελέτης από ειδικούς μετά το πέρας των εργασιών που αφορούσαν την ασφαλτόστρωση του υπερκείμενου δρόμου.

Στην εφημερίδα "ΕΘΝΟΣ" της 17 Ιουλίου 1964 δημοσιεύεται άρθρο με τίτλο "Αρχαίο βάραθρο πάνω από το Τουρκολίμανο".

Η κ. Πετροχείλου υποβάλλει σημείωμα περί διάνοιξης νέας εισόδου προς την Σπηλιά της Αρετούσας, παραπλεύρως της αρχικής που έχει ασφαλτοστρωθεί, και προτείνει όπως πραγματοποιηθεί και η εξερεύνηση του σπηλαίου. Μάλλον τίποτε ή ελάχιστα έχουν γίνει από τα παραπάνω. Ο Δήμος στην χαλαρή νηφαλιότητα του, χρόνια τώρα περιλαμβάνει στους τουριστικούς οδηγούς που εκδίδει η "αρμόδια" υπηρέσια του, την Σπηλιά της Αρετούσας που η φυσική της είσοδος εδώ και μισό αιώνα είναι φραγμένη, λες και ο επισκέπτης εαν πήγαινε στο σημείο θα μπορούσε να ενημερωθεί έστω από μια επιγραφή περί της μακραίωνης ιστορίας του τόπου αυτού. 

Από το βιβλίο "Ιστορία της Πόλεως Πειραιώς" τόμος Α΄, του Ιωάννου Μελά

Σπηλιά της Αρετούσας (Μινύες: Ιστορικό λατρείας - ήθη και έθιμα)

Μπορεί κανείς να φωτογραφίσει ή να δει πλήθος άλλων αρχαίων ανοιγμάτων φυσικών ή τεχνητών που στο πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκαν για διάφορους σκοπούς (καταφύγια, σύγχρονη ύδρευση) αλλά  "δεν πρόκειται για την αρχική κύρια είσοδο επι του σπηλαίου, η οποία φράχθηκε όταν έγιναν τα έργα για την διάνοιξη της οδού Ρήγα Φεραίου" (Αναφορά Ιακ. Δραγάτση - 1897 - Προς την Αρχαιολογική Υπηρεσία)



Του Στέφανου Μίλεση

Λέγοντας "Σπηλιά της Αρετούσας" (Αρέθουσας εις το ορθόν) ονομάζουμε ένα όρυγμα με φυσική πάντως είσοδο κατά το άνω δυτικό μέρος του λόφου που προχωρεί κατακλινώς μέσα στον βράχο από νότο προς βορρά. Είναι όρυγμα ευρύχωρο και βαθύ. Με 165 σκαλιά λαξευμένα σε βράχο. Κάτω από αυτήν την περίεργη σκάλα και σε βάθος 65 μέτρων ευρέθησαν οριζόντιοι υδραγωγοί σωλήνες που επικοινωνούσαν μέσα από ρωγμές με το πάνω μέρος του λόφου, που υπήρχε η αρχαία ακρόπολις των Μινυών. Δεν είναι δυνατόν να φωτογραφιθεί σήμερα η αρχική είσοδος του σπηλαίου, για τον λόγο ότι φράχθηκε εξαιτίας της διέλευσης της οδού Ρήγας Φεραίου προς τον λόφο. Μπορεί κανείς να φωτογραφίσει ή να δει πλήθος άλλων ανοιγμάτων φυσικών ή τεχνητών που στο πέρασμα των χρόνων χρησιμοποιήθηκαν για διάφορους σκοπούς (καταφύγια, σύγχρονη ύδρευση) αλλά δεν πρόκειται για την αρχική κύρια είσοδο επι του σπηλαίου. 

"Λόφος δ΄ εστίν η Μουνυχία χερρρονησιάζων και κοίλος και υπόνομος πολύ ιερός φύσει τε και επίτηδες ώστ΄ οικήσεις δέχεσθαι, στομίω δε μικρώ την είσοδον έχων"  (είναι  λόφος υπόνομος και πολύ ιερός, κατασκευασμένος από την φύση αλλά και επίτηδες, ώστε να δέχεται οικήσεις, με πολύ μικρό στόμιο για είσοδο) αναφέρει ο Στράβωνας (Θ΄395). 

Ο Χιοτέλης προσθέτει ότι όλος ο λόφος βρίθει από ορύγματα, σπηλαιώδεις κατοικίες, δεξαμενές και στοές, ιδίως κατά την Ν.Δ. πλευρά. Πολλά εξ αυτών είναι φυσικά, άλλα είναι τεχνιτά. Πριν ο λόφος καταληφθεί από τις οικοδομές, διακρίνονταν λαξευμένα στους βράχους αρχαιότατα οικήματα, τάφοι και σκαλιστές θέσεις (νύμφαι). Ο Ιάκωβος Δραγάτσης στο έργο του "Εν Πειραιαί Σηράγγιον" (1938) αναφέρει ότι υπάρχουν πολλές είσοδοι σπηλαίων και φρεαττίων που άλλοι οδηγούν στο ίδιο σημείο και άλλοι όχι. Ο άγγλος ερευνητής Dodwell στον τότε έρημο Πειραιά του 1810 αναφέρει ότι δεν μπόρεσε να καταμετρήσει το σύνολο των εισόδων των σπηλαίων του λόφου γιατί η είσοδος, σε πολλά από αυτά, είχε καταληφθεί από θάμνους και η προσπάθεια συνεπάγετο κίνδυνο διότι εαν έπεφτε στο κενό τότε οι κραυγές του μάταια θα απηχούσαν στον έρημο τόπο, αφού πιο δυνατά ακούγονταν ο τάραχος των κυμάτων. Αναπόφεκτος θα ήταν ο χαμός του. Μέγιστη απορία του ήταν αν όλα αυτά τα ορύγματα επικοινωνούσαν μεταξύ τους, εαν υπήρχε υπόγειος επικοινωνία. 
(Dodwell II σελ. 426 - 427)


όλος ο λόφος βρίθει από ορύγματα, σπηλαιώδεις κατοικίες, δεξαμενές και στοές, ιδίως κατά την Ν.Δ. πλευρά. Πολλά εξ αυτών είναι φυσικά, άλλα είναι τεχνιτά. Πριν ο λόφος καταληφθεί από τις οικοδομές, διακρίνονταν λαξευμένα στους βράχους αρχαιότατα οικήματα, τάφοι και σκαλιστές θέσεις (Χιοτέλης) 


Στην παράξενη αυτή σήραγγα έγιναν παλαιότερα και κατ΄ επανάληψη προσπάθειες καθαρισμού για την εξακρίβωση του προορισμού της. Από την Αρχαιολογική Εταιρία έρευνες έγιναν τα έτη 1868-1869 και το 1897, που δεν κατόρθωσαν όμως να φθάσουν σε πέρας, ώστε να διαπιστωθεί τουλάχιστον που οδηγεί ο οχετός αυτός με κατεύθυνση δυτικά. 

Το μπάζωμα της σπηλιάς έγινε το 1926: 

Το τέλος της σπηλιάς ήταν ουσιαστικά το 1926 όταν το στόμιο-είσοδος καλύφθηκε (ισοπεδώθηκε) προκειμένου να γίνει διαπλάτυνση της οδού που οδηγεί μέχρι σήμερα στην κορυφή του λόφου δηλαδή της οδού Ρήγα Φεραίου. Μάλιστα ο νέος διαπλατυμένος δρόμος που τότε κατασκευάστηκε ονομάστηκε οδός Ιερού Λόχου και μετά ξαναπήρε το όνομα Ρήγα Φεραίου που διατηρεί μέχρι σήμερα.

Η είσοδος της σπηλιάς βρίσκεται ουσιαστικά στο κέντρο της Ρήγα Φεραίου στο ύψος της οδού Τσαμαδού (νοητά ευθεία απο τα σκαλάκια). Πριν την διαπλάτυνση του 1926 η Ρήγα Φεραίου ήταν στενότερη και περνούσε παραπλεύρως της εισόδου. Η διαπλάτυνση τότε έγινε αυθαίρετα αφού οι εργάτες του Δήμου έριχναν μπάζα και υλικά (χώματα και πέτρες) στο στόμιο μέχρι που αυτό καλύφθηκε και ισοπεδώθηκε. Αν η είσοδος είχε καλυφθεί με σιδερένια πλάκα θα υπήρχε η δυνατότητα σήμερα περαιτέρω έρευνας.

Πριν από την διαπλάτυνση της οδού η είσοδος της σπηλιάς βρίσκονταν στα όρια ενός οικοπέδου που ανήκε στον Εισαγγελέα Εφετών Πειραιά κύριο Κωνσταντίνο Ροΐλο ο οποίος και το πώλησε στον Βασίλειο Αναγνωστόπουλο. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του τελευταίου ο οποίος εισήλθε στο σπήλαιο αφού τον κατέτρωγε η περιέργεια περί αυτού, περιγράφει την είσοδό του ως εξής:

"Η είσοδος γίνεται δια κλίμακος ελικοειδούς η οποία έχει 2.000 περίπου σκαλοπάτια πελεκητά επί του βράχου. Εις το μέσον του βουνού διανοίγεται τεράστια πλατεία μετά στοών εκατέρωθεν, η οποία φωτίζεται δια φωταγωγού ευρισκομένου εις το κέντρον του κτήματος. Εαν ληφθεί υπόψη ότι όλο το βουνό είναι εσωτερικώς άδειο (κούφιο), το σπήλαιο είναι τεράστιο. Η εξερεύνησίς του δεν ήτο ποτέ εφικτή λόγω του σκότους, εαν όμως γίνει ηλεκτρική εγκατάστασις ευκόλως το σπήλαιο θα ηδύνατο να χρησιμεύσει έστω μέχρις ενός σημείου ως αντιεροπορικό καταφύγιο και αποθήκη υλικού, πάντως δε θα ήτο δυνατόν να εξυπηρετήσει μέχρι και 40.000 άτομα" (!!!)

Αμφότεροι ιδιοκτήτες το 1926 προέβησαν δικαστικώς εναντίον του Δήμου για το μπάζωμα της σπηλιάς.

Το γεγονός της επιχωματώσεως (μπαζώματος) το αναφέρει και μια μορφή για τον Πειραιά ο Ιάκωβος Δραγάτσης που επίσης αναφέρει ότι η είσοδος βρίσκονταν στο τέρμα των οδών Τσαμαδού και Ρήγα Φεραίου εκεί που σχηματίζεται η καμπή του δρόμου και προς τον λόφο. Ύστερα δια λόγους καλύτερης εξυπηρετήσεως της φρουράς του λόφου και των στρατιωτικών της αναγκών εφράχθη δια να περάσει ο δρόμος προς τον λόφο. 





Ο Ιάκωβος Δραγάτσης στο έργο του "Εν Πειραιαί Σηράγγιον" (1938) αναφέρει ότι υπάρχουν πολλές είσοδοι σπηλαίων και φρεαττίων που άλλες οδηγούν στο ίδιο σημείο και άλλες όχι. Η είσοδος στην φωτογραφία βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχική φυσική είσοδο της σπηλιάς, αλλά δεν έχει σχέση με την σπηλιά της Αρετούσας. Κάτοικοι της περιοχής αναφέρουν όχι χρησιμοποιήθηκε η παρούσα ως καταφύγιο στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κυρία Πετροχείλου της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, είχε ζητήσει την διάνοιξη κοντινής εισόδου προς την σπηλιά που θα αντικαθιστούσε την αρχική φυσική που έκλεισε 

Απόπειρα διάνοιξης της εισόδου το 1939:


Το 1939 Δήμαρχος Πειραιά είναι ο Μανούσκος, που μαζί με τον Γραμματέα του Δήμου Βοβολίνη πηγαίνουν μαζί στο σημείο ώστε να δουν επιτόπου τις εργασίες διάνοιξης της εισόδου της σπηλιάς, για τις οποίες είχαν δώσει εντολές. Άρχισαν τα συνεργεία του Δήμου να σκάβουν στην άκρη του αλσύλιου του Προφήτη Ηλία σε νοητή παράλληλο με το αρχικό σημείο ώστε να συναντήσουν την σπηλιά αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο Μανούσκος (ο οποίος είχε διατελέσει και Πρόεδρος του Ολυμπιακού) δεν σκέφθηκε να εγκαταλείψει την έρευνα, απλώς την ανέβαλε για να μην γίνεται άσκοπη εργασία. Σε αυτό το σημείο να πούμε ότι κάτοικοι μόλις είδαν τον Δήμαρχο να παρίσταται στο σημείο, του εκδήλωσαν την αντίθεσή τους στην διάνοιξη του σπηλαίου της αμαρτίας, όπως το έλεγαν διότι οι παλαιότεροι θυμούνταν ζευγάρια να εισέρχονται εντός αυτής !!!


Σπάνια φωτογραφία που δείχνει την είσοδο της σπηλιάς Αρετούσας ισοπεδωμένη από χώματα και μπάζα
Ο Μανούσκος προέβει σε αυτές τις έρευνες όχι για την διάσωση της ιστορίας της σπηλιάς, αλλά πιεζόμενος τότε από την Κυβέρνηση Μεταξά, να κατασκευάσει πολεμικά καταφύγια για την αποθήκευση έργων τέχνης, εγγράφων και αντικειμένων ιστορικής αξίας αλλά και καταφύγια αμάχων μεγάλης χωρητικότητας. Η πίστη περί ύπαρξης σπηλιάς βαθειάς, χαώδης και πολυδαίδαλου που από την Καστέλλα οδηγούσε στην Ακρόπολη ήταν διάχυτη τότε.    


Περιγραφή της Σπηλιάς:

Πρόκειται για φυσικό σπήλαιο εντός του οποίου έγιναν ανθρώπινες παρεμβάσεις με σκοπό την άντληση των πηγών που διέθεται και ύδρευση των προϊστορικών κατοίκων του Πειραιά τους θρυλικούς Μινύες που εκτός από καταπληκτικοί ναυτικοί (Ιάσωνας - Αργοναυτική εκστρατεία) ήταν και κατασκευαστές.  Έργο τους είναι και το κοντινό Σηράγγειο (Σπηλιά του Παρασκευά) που επίσης εδρεύει στην βάση του Λόφου της Μουνυχίας και τα "Θεόσπιτα" της Ακτής (Πειραϊκής) (Σπίτια λαξευμένα μέσα σε βράχους).  Ο ιστορικός Ι. Μελάς πιστεύει ότι αυτοι ισοπέδωσαν και την κορυφή του λόφου του σημερινού Προφήτη Ηλία, που πρέπει να κατέληγε σε συστάδα ανώμαλων βράχων, για να κατασκευάσουν το αμυντήριό τους κατά το πρότυπο της ακρόπολης του Ορχομενού Βοιωτίας από όπου και προήλθαν. Εμπλούτισαν την κορυφή αυτή με κατασκευές που απέβλεπαν την εξασφάλιση νερού και την δυνατότητα διαφυγής. Το ισοπεδωμένο ύψωμα του λόφου υψώθηκε τείχος και με την συμπαράσταση της άγρυπνης θεάς Αρτέμιδος που ήταν έτοιμη δια "διάσωσιν υπό κινδύνων" την δύσκολη ώρα από την πρόμαχο θεά. (Ι. Μελάς σελ. 259)
Πίσω από την παλαιά ανενεργή δεξαμενή της Εταιρείας Ύδρευσης, μπορεί να διακρίνει κάποιος ένα από τα εκατοντάδες ανοίγματα - εισόδους σπηλαίων που υπάρχουν διάσπαρτα σε όλον τον λόφο της Καστέλλας. Το συγκεκριμένο σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε για το πέρασμα σωλήνων ύδρευσης και την τροφοδοσία της δεξαμενής με νερό, η χωρητικότητα της οποία όμως δεν ήταν αρκετή για να καλύψει τις ανάγκες της πόλης, γεγονός που την έθεσε εκτός λειτουργίας εβδομήνα περίπου χρόνια πριν


Περί της Ονομασίας:

Η Αρέθουσα (Αρέτουσα παραφρασμένο αρχικά, Αρετούσα σήμερα) ήταν νύμφη των πηγών (Ναϊάς) και συνοδός της Θεάς Αρτέμιδος (βασική γυναικεία θεότητα που λατρεύονταν στον Πειραιά).

Ένα από τα ονόματα της Αρτέμιδος ήταν και η Μουνιχία Άρτεμις. Μην ξεχνάμε ότι ο λόφος του Προφήτη Ηλία λέγονταν Λόφος Μουνιχίας, προς τιμή της Θεάς Αρτέμιδας (ιερό αφιερωμένο στην θεά βρίσκονταν εκεί που σήμερα εδρεύει ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος και  αρχαιότερο αυτού ιερό υπήρχε και στην κορυφή του λόφου εκεί που βρίσκεται σήμερα ο ναός του Προφήτη Ηλία)  όπως και ο λιμένας Μουνιχίας (Μικρολίμανο) καθώς στην Άρτεμη είναι αφιερωμένος και ο καλούμενος Λιμένας Ζέας (μια από τις προσφωνήσεις της Μουνιχίας Αρτέμιδος). Όλος ο λόφος λοιπόν μαζί με τους δύο λιμένες στην βάση του, είναι αφιερωμένα στην θεά Άρτεμη. 

Η θεά λοιπόν που λατρεύονταν σε αυτό τον λόφο, δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει μόνη της χωρίς την μόνιμη συνοδό και βοηθό της την Αρέθουσα. Αμφότερες λατρεύονταν από τους Αρχαίους Πειραιώτες την 16η του αττικού μηνός Μουνιχιώνος (στο μέσο μηνών Μαρτίου - Απριλίου περίπου την 1η Απριλίου θα λέγαμε σήμερα). Την ημέρα εκείνη γίνονταν έναρξη εορταστικής περιόδου που λέγονταν "Μουνίχια" ή "Πείραια" και σπανιότερα "Δελφίνια" και συνοδεύονταν από ναυτικούς αγώνες. Η εορτή αυτή αρχικά γίνονταν προς τιμή των άθλων ηρώων της Ιωλκού και του Ορχομενού, ηρώων που είχαν συμπλεύσει στο ταξίδι της Αργούς με άλλους ήρωες όπως ο Ηρακλής. Λίγο αργότερα οι ήρωες αυτοί αντικαταστάθηκαν από αυτούς που έλαβαν μέρος στον Τρωϊκό Πόλεμο όπως οι Ασκάλαφος, Ιάλμενος και άλλους που πολέμησαν δίπλα στον Βασιλιά Μενεσθέα. Ο Τρωϊκός ήταν γεγονός πρόσφατο την εποχή εκείνη.
(Ορφέως, Αργοναυτικά σελ. 301-302)


Η νύμφη Αρέθουσα ζητά την βοήθεια της θεάς Αρτέμιδος για να ξεφύγει από τον Αλφειό που την καταδιώκει. Αμφότερες λατρεύονταν στον λόφο Μουνιχίας (Καστέλλας)

Μεταγενέστερα ιστορικά, γίνονταν προς τιμή της επιφανείας (εμφάνισης) της Θεάς Άρτεμης κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η εμφανισή της έγινε με την μορφή Πανσελήνου (αν και ημέρα) πάνω από τον υγρό στίβο των αγωνιζομένων τον υπέρ πάντων αγώνα Αθηναίων. Συνήθειο κατά την εορτή αυτή ήταν να αφήνουν στην είσοδο της σπηλιάς γλυκίσματα (αμφιφώνες) καθώς και αναμμένα κεριά που συμβόλιζαν την εμφάνιση ανατολής του ηλίου και της δύσεως της σελήνης. Η τελετές αυτές  θυμίζουν έντονα τα χριστιανικά πρόσφορα, αφού συνοδεύονταν από τις κρυφές παρακλήσεις των "πιστών" για ίαση κάποιας ασθένειας ή επίτευξη κάποιου σκοπού. 
(Σουΐδας, 
Φερεκράτης κατά Αθήναιον ΧΙV 644, 
Μελέτιος σελ. 348 "Τελεταί των Ιερών Μουνυχιών"). 

Τα "Μουνίχια" αποτελούσαν την μεγαλύτερη εορτή στον  Πειραιά που συνοδεύονταν από θυσίες αιγών, αγώνες εφήβων και χορούς. Κατά την διάρκεια των τελετών αυτών γίνονταν και η τελετή "αρκτείαν" όπου δέκα κορίτσια ηλικίας 10 ετών με προπορευόμενη την ιέρεια σε πομπή, πήγαιναν στο θυσιαστήριο, όπου θυσίαζαν μια αίγα, ενώ τα κορίτσια μιμούμενα "άρκτους" εκτελούσαν εξιλαστήριο τελετή 
(Παυσανίας Ι, 23 - Στράβων ΙΧ σελ. 399). 

Λατρεία στην Αρεθούσα και σημερινά ήθη και έθιμα:

Οι νύμφες ήταν διακρίνονταν σε Αμαδρυάδες νύμφες των δασών, σε Ναϊάδες νύμφες των πηγών όπως η Αρέθουσα και σε Νηρηίδες νύμφες των θαλασσών.
Η Αρέθουσα (Ναϊάς), ως νύμφη των γλυκών νερών, είχε θεραπευτικές και αναζοωγοντικές δυνάμεις. Οι Αρχαίοι πίστευαν πως αν άρρωστος έπινε από το νερό πηγής, που ήταν αφιερωμένο σε αυτήν, θα γίνονταν καλά και αργότερα επικράτησε πως θα ήταν καλύτερη θεραπεία αν ακόμα λούζονταν ή πλένονταν σ΄ αυτές. Δεν είναι τυχαίο ότι το παρακείμενο Συρράγειο (Σπηλιά του Παρασκευά) λειτούργησε ως Βαλάνιο δηλαδή ως θεραπευτικό λουτρό. 

Το νερό έχει ιδιαίτερη σημασία και για τις σύγχρονες θρησκείες αφού το πέρασμα μέσα από αυτό συμβολίζει την αναγέννηση και την κάθαρση της ψυχής (αγιασμός, βάπτιση, θεοφάνεια).

 Όποιος δεν ήταν αρεστός στην Αρέθουσα ή όποιος γενικά προκαλούσε την δυσαρέσκεια των Ναϊάδων κινδύνευε από τρέλα, αφού οι νύμφες αυτές "του έπαιρναν" τα λογικά. 

Γνωστά επίσης έθιμα που διατηρήθηκαν από την αρχαιότητα (από την λατρεία των νυμφών των πηγών) είναι το "ξεμάτιασμα" με νερό για να φύγει το "κακό" μάτι, το ράντισμα νερού με χρήση βασιλικού, δάφνης και τόσα που αν τα απαριθμούσαμε θα ξεφεύγαμε από το νόημα του παρόντος άρθρου.

Η γέννηση ενός μύθου:

Σύμφωνα με τον μύθο η Αρέθουσα για να γλιτώσει από τον έρωτα του Αλφειού, έφυγε για να κρυφθεί στις Συρακούσες (Ορτυγία λέγονταν τότε και ήταν το νησί που γεννήθηκε η Άρτεμις). Εκεί η θεά Άρτεμις για να την βοηθήσει την μεταμόρφωσε σε πηγή νερού (παλαιότερα στο ίδιο νησί είχε καταφύγει και η Λητώ για να γλιτώσει από την εκδίκηση της Ήρας και πάλι την είχε βοηθήσει η Άρτεμις). Τότε ο Αλφειός για να την συναντήσει μεταμορφώθηκε σε θαλάσσιο ρεύμα που ένωσε τα ύδατά του με εκείνα της Αρέθουσας, όταν η τελευταία έκανε την έξοδό της προς στην θάλασσα.

Μουνυχία όπως Μονακό:

Στην αρχαιότητα λοιπόν, κάθε ονομασία "Σπηλιά της Αρέθουσας", γνώριζε ότι επρόκειτο δια σπήλαιο εντός του οποίου υπήρχε πόσιμο νερό που χύνονταν στην θάλασσα. Επίσης σχετικός όρος είναι κι αυτός της Μουνυχίας (Μουνιχίας) αφού το επίθετο αυτό το συναντάμε επίσης σε ιερά ιδρυμένα σε υψώματα βράχων που καταλήγουν σε λιμενίσκους. Το επίθετο Μουνυχία είχε δοθεί και στο ύψωμα του βράχου της σημερινής πόλης που εκ παραφθοράς καλείται Μονακό. Όπως συνέβη και με τον πειραϊκόν τόπο που αφορούσε τον εκεί λόφο και την εκεί λατρευόμενη θεά 
("Ιστορία της Πόλεως Πειραιώς" του Ιωάννη Μελά τ.Α΄σελ. 235-236).
  
Το φρέαρ του σπηλαίου:

Πολύ αργότερα και εντελώς τυχαία το 1964 κατά την διάρκεια έργων διάνοιξης οδών ανακαλύφθηκε φρέαρ που κατεβαίνει κάθετα από την κορυφή του λόφου της Καστέλλας και συναντά την σπηλιά σε βάθος 32 μέτρων. Την έρευνα του φρέατος αυτού την έκανε η ίδια η διευθύντρια της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κ. Άννα Πετροχείλου. Κατά την έρευνα εκείνη παρά την άξια συμμετοχή των ικανών στελεχών της Σπηλαιολογικής Εταιρείας δεν βγήκαν συμπεράσματα ως προς την χρησιμότητα αυτού, αφού η είσοδος πλέον εις το σπήλαιο ήτο αδύνατος αν και κοντά, διότι όπως προαναφέραμε ήτο θαμμένη υπό την άσφαλτο του δρόμου, αφού οι νέες πολιτιστικές ανάγκες των νεοελλήνων επικράτησαν από αυτές του αρχαίου έργου των Μινυών. 
(Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία, φάκελος 3077)

Τότε ήταν που σε αναφορά της η κ. Α. Πετροχείλου υπέδειξε την ανάγκη να διορθωθεί η κακώς κείμενη κατάσταση και να ληφθεί απόφαση να διανοιχθεί μια νέα τεχνιτή είσοδος, παραπλεύρως της ασφαλτοστρωμένης οδού, κοντά στο σημείο που βρίσκονταν η άλλοτε φυσική είσοδος.

Μύθοι, ιστορίες και ιστορικές συμπτώσεις που αφορούν την σπηλιά:

Οι φήμες, ιστορίες, εικασίες, διηγήσεις για σύνδεση της σπηλιάς αυτής είτε με την Ακρόπολη, είτε με άλλα μέρη της Αθήνας, είτε με έξοδο προς στην Σπηλια του Παρασκευά (σημερινή ονομασία) ή με έξοδο σε λιμένα είναι πολλές. Έφτασαν δε  σε τέτοιο βαθμό που έγινε και λαϊκό τραγούδι.  Η Ρίτα Αμπατζή ερμηνεύει στης "Αρετούσας την σπηλιά", σε στίχους και μουσική του Σωτήρη Γαβαλά που έλεγε:


Στης Αρετούσας την Σπηλιά 
που βγαίνει μεσ΄ στον Πειραιά
απάνω απ΄τα Κρητικά
κοντά εις τον Προφήτη Λιά

Εις την Αθήνα κλέβανε
κι εκεί την εμπουκέρνανε
εδώ τους εγυρεύανε
και στον Περαία βγαίνανε




Στην πάνω φωτογραφία, αρχαίο ασημένιο νόμισμα των Συρακουσών που στην μια πλευρά φέρει την κεφαλή της νύμφης Αρέθουσας και στην άλλη τέθριππο άρμα με τη Νίκη επιβαίνουσα. Κάτω το σχέδιο με το ψηφιδωτό Τέθριππον άρμα, που είχε βρεθεί στο Σηράγγειο πάλι με τη Νίκη επιβαίνουσα (Σπηλιά Παρασκευά). 

Το Σηράγγειο βρίσκεται σε ελάχιστη απόσταση από την σπηλιά της Αρετούσας, είχε και αυτό σχέση με νερό και αμφότερα ήταν κατασκευασμένα από τους Μίνυες. Το ψηφιδωτό (κάτω) εξαφανίστηκε την περίοδο της επταετίας και έκτοτε αγνοείται η τύχη του. 


Επίσης τόσο η λατρεία της νύμφης Αρέθουσας όσο και η "κρυφή σημειολογία της" ήταν και είναι τόσο λαμπρή που μέχρι προσφάτως, εμφανίζονταν στο παλιό γνώριμο πενηντάρικο, της εποχής των δραχμών, συνοδευόμενη από δελφίνια και καράβι σαν την πηγή που εκρέει στην θάλασσα.


Η Αρέθουσα πλαισιωμένη από δελφίνια, θάλασσα και πλοίο. Σύμβολα μιας ναυτικής πόλης όπως ο Πειραιάς

Η νύμφη Αρέθουσα σε χαρτονόμισμα του 1944

Η Αρέθουσα με το τέθριππο άρμα σε γραμματόσημο 

Τέλος να αναφέρουμε ότι στην Έκθεση βιβλίου που έγινε στο Πασαλιμάνι (Έκθεση 2013) το περίπτερο του Δήμου Πειραιά, μοίραζε έντυπα (Πειραιάς - Οδηγός της Πόλης) με τα σημεία που αξίζει να δει κάποιος επισκέπτης στην πόλη. Μεταξύ αυτών υπήρχε και η "Σπηλιά της Αρετούσας" που θα μπορούσε κάποιος να επισκεφθεί στην συμβολή των οδών Ρήγα Φεραίου και Τσαμαδού. Την πληροφορία αυτή την βρίσκουμε στην σελίδα 20 του εντύπου. Φυσικά η είσοδος αυτή είναι φραγμένη εδώ και χρόνια και ο επισκέπτης δεν πρόκειται να δει τίποτα στο αναφερόμενο σημείο. Αξίζει όμως κάποιος να κάνει μια βόλτα και να παρατηρήσει το πλήθος των εισόδων που υπάρχουν πέριξ της αρχικής, όλες φραγμένες.
Η πηγή της Αρέθουσας στις Συρακούσες, αξιοποιημένη...

(Όλες οι πηγές αναφέρονται εντός του άρθρου)    

Αγαπημένε μου Chateaubriand έφυγες νωρίς

Διαπιστευτήρια Γαλλικής Διπλωματικής Αποστολής στον Σουλτάνο γύρω στα 1700

Της Νανάς Ιωαννίδου


Στην Οθωμανική αυτοκρατορία, η Γαλλία πάντοτε τοποθετούσε ισχυρή και μόνιμη αντιπροσωπεία πρεσβευτών και μάλιστα διαβάζουμε, με μόνιμο εξοπλισμό τεσσάρων ισχυρών πλοίων της εποχής γύρω στο 1650.

Ένα τέτοιο πλοίο έστειλε ο πρεσβευτής της Γαλλίας το 1686 στον Πειραιά, από την Κωνσταντινούπολη με δύο ειδικούς Αξιωματικούς τους αδελφούς De Combes με ειδική αποστολή να χαρτογραφήσουν αλλά και να αποτυπώσουν τα βάθη του λιμανιού, για αυτό κι ο χάρτης αυτός που έφτιαξαν είναι και μοναδικός ως προς την ιστορική του αξία.


Στο  χάρτη  σημειώνονται  τα  βάθη  του  νερού, η  αρχαία  κεντρική  είσοδος με  τις δύο προβλήτες, το λιμανάκι  των  γαλέρων,   η  αφετηρία  της  αρχαίας  οδού  που  οδηγούν  στην  Αθήνα  και  η  οποία  όπως φαίνεται  βρισκόταν  στη  θέση  της  σημερινής  οδού  Μακράς  στοάς. Επίσης το μοναστήρι  του  Αγ. Σπυρίδωνα  και το  λίθινο  λιοντάρι όπου  φαίνεται  ήταν  στημένο στη  θέση  όπου  άλλοτε  ήταν  κτισμένο  το ιστορικό  ρολόι.

 Πολλοί  περιηγητές   καταγράφουν  τις  εποχές  εκείνες  την   πλήρη  ερημιά    σε  όλον τον  Φαληρικό  όρμο  αλλά  και  στο  λιμάνι του  Πειραιά.

Ο  Chateaubriand 100  χρόνια   αργότερα γύρω  στο  1800  μας περιγράφει ακόμα την απόλυτη ερήμωση του Πειραιά "Ούτε μία λέμβο δεν διακρίναμε στα τρια λιμάνια και οι μόνες φωνές μήνες τώρα ήταν των αλκυόνων και ο φλοίσβος των κυμάτων. Μια μικρά μονή σεσαθρωμένη έβλεπα και έναν θλιβερό Τούρκο  τελωνοφύλακα  φρουρό    εις  την  παραλία  διαμένων  εις  άθλιο  ξύλινο  παράπηγμα. Η  κατάσταση είναι  αξιοθρήνητη  για  το  λιμάνι, ούτε μία  λέμβο  δεν  είδαμε  για   αρκετό  καιρό  να  καταπλεύσει".

Έχοντας  διαβάσει ασφαλώς  τις αρχαίες περιγραφές  του  Παυσανία, για  μεγαλοπρεπή  ναύσταθμο, για περιστήλια, ναούς  με  μοναδικά  αγάλματα, αγορές που  αντηχούν  οι  φωνές  των  ναυτών στο  τέλος διερωτάται, "ποιός  άραγε  να  κατέστρεψε  τόσα  μνημεία  Θεών  και  ανθρώπων;"

Αγαπημένε  μου   R. F. Chateaubriand   έφυγες  νωρίς !
Δεν  πρόλαβα  να σού πώ ότι… θεοί  και  δαίμονες μας  κυνηγούν  και  μας  ζηλεύουν  !  Είμαστε  το καλυτερότερο  οικόπεδο  του  κόσμου , που κατοικείται  από  χαριτωμένους  ανθρώπους  !

Κολυμβητική Σχολή Πειραιώς - Η πρώτη Ναυαγοσωστική Σχολή στην Ελλάδα (1903)


Λουτρά Νέου Φαλήρου

Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης

Κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1890 ένας Φαρμακοποιός του Πειραιά ο Παναγιώτης Νάστος άρχισε δημόσια είτε μέσω εμφανίσεών του σε εκδηλώσεις, είτε μέσω δημοσιευμάτων εφημερίδων να παρουσιάζει στοιχεία από ένα βιβλίο το οποίο είχε συγγράψει με τίτλο "Περί κολυμβητικής"



Μεταξύ πολλών στοιχείων που παρουσίαζε ο Νάστος ήταν ο μεγάλος αριθμός θανάτων από πνιγμό στην Ελλάδα, μια χώρα κατεξοχήν ναυτική. Έφτιαχνε υπομνήματα - προτάσεις προς τους αρμοδίους, όπως όλοι οι ναύτες να μάθουν κολύμπι, οι υποψήφιοι δόκιμοι να μην γίνονται δεκτοί στις εξετάσεις για την απόκτηση διπλώματος Πλοιάρχου, αν δεν γνωρίζουν να κολυμπούν, καθώς επίσης όλοι οι Αξιωματικοί στα πλοία να γνωρίζουν και τον τρόπο σωτηρίας των κινδυνευόντων καθώς και εκείνων που ημιθανείς βρίσκονται στη θάλασσα. Ως πρότυπο ο Νάστος ενεμφάνιζε τότε την Ουγγαρία (μην ξαχνάμε ότι ο Ούγγρος Άλφρεντ Χάγιος ήταν ο πρώτος Ολυμπιονίκης κολύμβησης στους αγώνες της Ζέας το 1896).

Στην Ουγγαρία έλεγε ο Νάστος ακόμα και οι στρατιώτες μαθαίνουν να κολυμπούν ενδεδυμένοι. Τα υπομνήματά του τελείωναν πάντα με την πρόταση να δημιουργηθούν Σχολές Κολυμβητικής εντός των Ναυστάθμων. Ο Νάστος είχε δημιουργήσει κι έναν σύλλογο με την επωνυμία "Κολυμβητικός Σύλλογος Πειραιώς" (1900) και ο ίδιος ήταν Πρόεδρός του. 
Ο Σύλλογος αυτός διενεργούσε ετήσιους κολυμβητικούς και λεμβικούς αγώνες στον Πειραιά, με σκοπό την οικονομική του ενίσχυση, όπως τους αγώνες της 19ης Αυγούστου του 1901 που μεταξύ άλλων προσέφεραν ποσά η Λιμενική Επιτροπή Πειραιώς (250 δρχ), η Εταιρία Σιδηροδρόμων Πειραιώς - Αθηνών (600 δρχ), η Εταιρία Τροχιοδρόμων, ενώ μέλη της Ελλανοδίκου Επιτροπής ήταν για μεν του κολυμβητικούς αγώνες οι Παν. Νάστος και Ιακ. Δραγάτσης για τους Λεμβοδρομικούς οι Α. Μελετόπουλος, Δ. Καλοστύπης και Α. Βλαχόπουλος.

Βλέποντας ο Νάστος ότι οι εισηγήσεις του περί δημιουργίας Σχολής "δεν ακούγονταν", αποφάσισε να δημιουργήσει ο ίδιος, αν και προχωρημένος πλέον στην ηλικία, σχολή ώστε να διδάξει στα Ελληνόπουλα, την τέχνη της κολύμβησης. Από το 1900 μέχρι το 1903 συναντούμε τεράστιο αριθμό δηλώσεων του Κολυμβητικού Συλλόγου στον ημερήσιο τύπο, περί της οφέλειας δημιουργίας σχολής Κολύμβησης. 

Φάληρο 1905

Σύμφωνα με τα στοιχεία που κρατούσε ο Κολυμβητικός Σύλλογος, ο αριθμός των πνιγμένων από την άγνοια που είχαν να κολυμπούν, για το χρονικό διάστημα από 4 Ιανουαρίου 1902 μέχρι τις 31 Ιανουαρίου 1903 ήταν 64 Έλληνες. Η στατιστική αυτή, άγνωστη τότε στην Ελλάδα, συγκλόνισε τόσο, ώστε ο τότε βασιλόπαις Νικόλαος ζήτησε κι έγινε Επίτιμος Πρόεδρος του Κολυμβητικού Συλλόγου Πειραιώς. Τελικώς από τις αρχές του 1902 γίνεται επίσημη αναγγελία τις εφημερίδες, ότι η Σχολή Κολυμβητικής θα δημιουργηθεί από τον ίδιο τον Νάστο. Τα εγκαίνια ορίστηκαν να γίνουν στις 20 Ιουλίου του 1903. Η Σχολή θα λειτουργούσε μπροστά από το ξενοδοχείο Ακταίον στο Νέο Φάληρο. 

Χάριν της Αιδούς...

Με την αγγελία δημιουργία της Σχολής ο Νάστος αντιμετώπισε ένα πρόβλημα που δεν είχε υπολογίσει. Κάτοικοι της περιοχής του Φαλήρου κατέφυγαν στην Αστυνομία, ζητώντας την απαγόρευση της λειτουργίας της Σχολής και την κατεδάφιση της ξύλινης καμπίνας που κατασκευάζονταν επί ξύλινων πασσάλων μπροστά από το Ακταίον, με την αιτιολογία ότι θα εκτίθονται σε κοινή θέα τα σώματα των "μαθητών".  Όμως ακόμα και οι εφημερίδες της εποχής που θεωρούνται οι φύλακες της τότε ηθικής, αντιδρούν στην "αντίδραση" των κατοίκων και γράφουν:

"η κολυμβητική Σχολή θα ιδρυθεί σε μέρος, όπως και θαλάσσια λουτρά, που δεν υπάρχουν πέριξ οικίες....Οι ακροαταί της ξετσίπωτης γαλλικής Οπερέτας του Φαλήρου, εθορηβήθησαν εκ των ειδήσεων, ότι πρόκειται ν΄ ανεγερθεί σχολή κολυμβητικής εις την ακτή του Φαλήρου, εις την ακτή ακριβώς εκείνη, που καθ΄όλον το θέρος εκτίθονται εις κοινή θέα τα κομψά σώματα των λουωμένων καρραγωγέων..." (13-9-1902)  


Εγκαίνια Σχολής:


Τελικώς στις 20 Ιουλίου 1903 από τον Κολυμβητικό Σύλλογο Πειραιώς, γίνονται τα εγκαίνια της πρώτης και μοναδικής τότε Σχολής Κολύμβησης Πειραιά, με έδρα το Νέο Φάληρο μπροστά από το ξενοδοχείο Ακταίον. Η Σχολή αυτή είναι η μόνη που σκοπό είχε την διδασκαλία - εκπαίδευση κολύμβησης και διάσωσης κολυμβητών και όχι μόνο τους αγώνες. Ήταν επί της ουσίας και η πρώτη σχολή Ναυαγοσωστών, αφού στα εγκαίνια έγινε για πρώτη φορά στην Ελλάδα παρουσίαση διάσωσης ναυαγών που οι εφημερίδες δεν κατανοούσαν πλήρως και έγγραφαν "εντός της θαλάσσης αι λέμβοι της Σχολής μετά των ατάκτως ερριμένων εδώ και εκεί σωσιβίων τα οποία ήσαν δια μικρών σημαιών εστολισμένα, απετέλουν μαγευτικόν θέαμα".


Στα εγκαίνια της Σχολής βρέθηκαν ο Πρόεδρος του Πανελλήνιου Γυμναστικού Συλλόγου Παπαμιχαλόπουλος, ο Πρόεδρος του Εμπορικού Συλλόγου Τσάτσος, οι βουλευτές Ζυγομαλάς, Σμολένσκι, Χατζόπουλος και Γουναράκης και πολύς κόσμος.


Το σύνθημα της σχολής που παρουσίασε ο Νάστος ήταν του Ευρυπίδη "Θάλασσα κλύζει πάντα ανθρώπων κακά". Ο Νάστος στον λόγο των εγκαινίων είπε "εδώ στο Φάληρο 7 ναύτες του Βασιλικού Ναυτικού κι άλλοι 12 υπαξιωματικοί της Σχολής υπαξιωματικών πνίγηκαν γιατί δεν ήξεραν να κολυμπούν. Το ναυτικό μας τουλάχιστον θα πρέπει να αποτελείται από αληθινούς θαλασσομάχους κολυμβητές. Πρέπει η Κυβέρνηση να συστήσει σε κάθε παραλιακή πόλη σχολές Κολυμβητικής που να λειτουργούν από τον Ιούλιο μέχρι τον Αύγουστο κάθε έτους, ώστε να μην γίνει αυτό που συνέβει στους τελευταίους Ολυμπιακούς Αγώνες που νικητής ήταν ένας Ούγγρος"

Το ενδιαφέρον των Κυριών και η εκπαιδεύτρια εκ Μάνης καταγόμενη:

Στην Σχολή Κολυμβητικής Πειραιά υπήρχε η πρωτοποριακή δυνατότητα να παραδίδονται μαθήματα και προς τις κυρίες. Εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι μόνο την ημέρα των εγκαινίων εγγράφησαν 30 κυρίες ως μέλη. Η διδασκαλία των κυριών γίνονταν από μια διδασκάλισσα ηλιοκαή εκ Μάνης καταγόμενη, κάτοικο Πειραιά, η οποία την ημέρα των εγκαινίων κολύμβησε από την εξέδρα της Σχολής μέχρι τα Ρώσσικα πολεμικά που ναυλοχούσαν στον Φαληρικό όρμο και επέστρεψε πίσω εις ολίγα λεπτά της ώρας. Το όνομα αυτής Διαμάντω Πέτρου. Η ίδια αυτή γυναίκα είναι που το 1905 όταν η Σχολή θα απειληθεί με κλείσιμο  θα πάει μόνη της, κρατώντας τη σημαία της σχολής στο σπίτι του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη (Καστέλλα) για να του προσφέρει στέφανο εκ δάφνης, διαμαρτυρόμενη ταυτόχρονα υπέρ της Σχολής. 

Κι όμως η Σχολή αυτή θα κλείσει!!!

Γράφουν οι εφημερίδες το 1905 δύο χρόνια μετά την έναρξη λειτουργία της "οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι τα τελευταία έτη, από την λειτουργία της Κολυμβητικής Σχολής Πειραιά που λειτουργεί στο Φάληρο και μετά, τα θύματα εκ πνιγμού ελλατώθηκαν" παρόλα αυτά τον ίδιο χρόνο θα διαταχθεί η αναστολή λειτουργίας της Σχολής αφού έγιναν καταγγελίες και πιέσεις σε πολιτικό επίπεδο από τους Φαληριώτες με την αιτιολογία ότι το παράπηγμα της Σχολής παρακωλύει τη θέα τους. 

Τότε ήταν που ο Δραγούμης εντός της βουλής λέει: 

"Φρονώ ότι ο Υπουργός έχει πέσει θύμα πλάνης διότι ουχί το παράπηγμα της σχολής άλλ'  άλλα οικοδομήματα βρίσκονται μεταξύ παραλίας και της οδού που κρύβουν την θέα. Ο κύριος Υπουργός θα πρέπει επιτέλους να κατέβει στο Φάληρο και να κάνει ο ίδιος αυτοψία, για να πειστεί περί τούτου και να επιτρέψει να λειτουργήσει μια σχολή που ουδέν δαπανεί το κράτος περί αυτής ως όφειλε, αλλά αυτή υποστηρίζει το κράτος"   

Ο Δραγούμης πετυχαίνει τελικώς αντί του κλεισίματος την μετακίνηση της Σχολής σε άλλο σημείο. Κοινοποιείται εντολή στον Νάστο για μετακίνηση της Σχολής στην προέκταση της οδού Κεχαγιά. Ο Νάστος δέχεται προκειμένου να συνεχίσει η σχολή την λειτουργία της και υπογράφει μάλιστα και αποδοχή συμφωνίας με το Υπουργείο Οικονομικών. Με έξοδα δικά του αναλαμβάνει κι αυτή την φορά την ανέγερση του νέου ξύλινου παραπήγματος. Ξαφνικά στις 31 Μαΐου 1906 το ημιτελές παράπηγμα περικυκλώνεται από αστυνομία η οποία απαγορεύει την αποπεράτωση του έργου. Και για τη νέα της θέση οι κάτοικοι αντιδρούν και ζητούν τη νέα μετακίνησή της στην αρχική της θέση!!! Σα να μην έφτανε αυτό μερικές μέρες αργότερα, (10 Ιουνίου 1906) μεγάλη καταιγίδα παρασέρνει το ημιτελές οίκημα που καταστρέφεται ολοσχερώς. 

10 Ιουνίου 1906


Σχιζοφρένεια, ατέλειωτοι δικαστικοί αγώνες, διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες. Το Υπουργείο Οικονομκών προτείνει σχολή να μεταφερθεί σε ένα σημείο που δεν θα ενοχλεί κανένα. Στο σημείο που προτείνεται όμως καταλήγουν οι σωλήνες από το ηλεκτρικό εργοστάσιου του Νέου Φαλήρου και βγαίνουν μαύρες μεταλλικές ύλες και άλλες ακαθαρσίες που μετατρέπουν τα ύδατα μαύρα και ελώδη. Η Σχολή λέει ο Νάστος αντί ωφελείας θα γίνει πρόξενος ασθενειών των παιδιών. 

Το τέλος:

Δεν γνωρίζουμε το αποτέλεσμα των δικαστικών αγώνων. Γνωρίζουμε όμως ότι επίσημα η Σχολή αυτή έπαψε να υπάρχει το 1910. Μια αναφορά δια του τύπου αναφέρει ότι στο Νέο Φάληρο υπάρχουν μόνο οι ξύλινοι πάσσαλοι που ήταν η βάση του παραπήγματος της Σχολής, χωρίς να αναφέρει το σημείο που λειτούργησε τα τελευταία χρόνια. 
Στο έργο της Σχολής αυτής, μεταξύ άλλων, θα πρέπει να καταγραφεί η δωρεάν εκπαίδευση 150 παιδιών ορφανοτροφείων κάθε έτος, η διάσωση, η παροχή βοήθειας στα παρακείμενα λουτρά του Φαλήρου. Η τύχη παίζει παράξενα παιχνίδια. Όταν στις 13 Ιουνίου του 1911 ανακοινώνεται ότι η σχολή δεν θα λειτουργήσει (συνήθως άνοιγε στις 13 Ιουνίου κάθε έτος), την ίδια μέρα μη λειτουργίας της, πνίγηκαν δύο άτομα στην περιοχή του Φαλήρου.


Ο δημοσιογράφος "Διαβάτης" γράφει τον επίλογο της Σχολής με ένα χρονογράφημα την "ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΑΧΡΗΣΤΟΥ": 


"Όπως κάθε πράγμα που είναι χρήσιμο εις τον τόπο μας, έτσι και η Κολυμβητική Σχολή έπρεπε να καταργηθεί... Στον Πειραιά γίνεται η καλλιέργεια του άχρηστου. Όταν συνεδριάζει το Δημοτικό συμβούλιο για τον προϋπολογισμό του Δήμου, οι σύμβουλοι εγκρίνουν βοηθήματα δια άχρηστους ανθρώπους, τους εαυτούς τους. Ανθρώπους που ζητούν δια τους ίδιους χρηματικό βοήθημα ομολογώντας έτσι οι ίδιοι την αχρηστία τους, σαν τους ανήμπορους στους δρόμους που κόσμο ακούνε και κόσμο δεν βλέπουν. Είχε υποβάλλει και η Διεύθυνση της Σχολής αίτηση για να υποστηριχθεί υπό του Δήμου καθότι οι πόροι ήταν ελάχιστοι, αφού έδινε μαθήματα κολυμβητικής σε τροφίμους Ορφανοτροφείου και σε 50 μαθητές δημοτικών σχολείων καθ΄ εκάστην. Αυτοί (οι σύμβουλοι) που διαθέτουν το δημοτικό χρήμα τόσο αφειδώς δια φιλοδωρήματα δεν έκαναν τίποτα για την υποστήριξη του έργου της Σχολής. Ίσως να θεώρησε το Συμβούλιο ότι είναι γελοίον να ασχοληθεί με τέτοια επουσιώδη ζητήματα.... Αυτοί όμως είναι που είχαν περισσότερο από όλους την ανάγκη μιας τέτοιας σχολής αφού είναι άνθρωποι που πνίγονται σε μια κουταλιά νερό....  "

Ο Τσελεμεντές του Νέου Φαλήρου


Το μικρό παλατάκι στην παραλία του Νέου Φαλήρου, με τους κίονες στον ισόγειο χώρο του που βρίσκονταν ανάμενα στα Ξενοδοχεία ΑΚΤΑΙΟΝ και ΜΕΓΑ ήταν η επιχείρηση των αδελφών Γιώργου και Ιωάννη Τσελεμεντέ, πατέρα και θείου του Νικόλαου Τσελεμεντέ, που έμελε να ταυτίσει αργότερα το όνομά του με τον "Οδηγό Μαγειρικής"


Γράφει ο Στέφανος Μίλεσης

Στην παραλία του Νέου Φαλήρου, δίπλα στο ξενοδοχείο Ακταίον, υπήρχε ένα μικρό παλατάκι (κατασκευής κι αυτό της εταιρείας Σιδηροδρόμων, από το 1885-90 περίπου και μετά), με μεγάλη βεράντα στο ισόγειο. Εκεί σε αυτό το οικοδόμημα, στα χρόνια της Χρυσής εποχής του Νέου Φαλήρου (όπως είχαμε αναφέρει και σε παλαιότερο αφιέρωμα) δύο αδέλφια, οι Γεώργιος και Ιωάννης Τσελεμεντές, λειτούργησαν ένα μικρό ξενοδοχείο που στον ισόγειο χώρο του, υπήρχε εστιατόριο. Την εποχή εκείνη το όνομα του Τσελεμεντέ, δεν είχε γίνει ακόμα γνωστό, παρά μόνο στους κατοίκους του Νέου Φαλήρου, αφού από την μια πλευρά του μικρού Ξενοδοχείου - Εστιατορίου "ΤΣΕΛΕΜΕΝΤΕ", υπήρχαν οι εξέδρες των θαλάσσιων λουτρών του Φαλήρου και από την άλλη πλευρά, λίγο αργότερα ήταν το τέρμα όλων των γραμμών των Τραμ. Έτσι είτε αυτοί που κατέφθαναν από Αθήνα για θαλάσσια λουτρά, είτε οι Πειραιώτες που με τα ΤΡΑΜ κατέβαιναν Νέο Φάληρο, σταματούσαν μπροστά από την επιχείρηση των Τσελεμεντέδων, με αποτέλεσμα το όνομα αυτό να γίνεται και ευρύτερα γνωστό.

Κατά την συνήθεια της εποχής, οι υγειονομικοί έλεγχοι των ξενοδοχείων καθώς και όλων των κέντρων εστίασης, δημοσιοποιούνταν στον ημερήσιο τύπο, ώστε οι πολίτες να γνωρίζουν την ποιότητα των καταστημάτων. Έτσι από τους ελέγχους αυτούς μαθαίνουμε για τον Γεώργιο και τον Ιωάννη Τσελεμεντέ. Ο Ιωάννης ήταν ο μάγειρας της επιχείρησης αλλά στους ελέγχους υπέυθυνος της επιχείρησης εμφανίζεται ο αδελφός του Γιώργος.

Εστιατόριον Τσελεμεντέ. Αποτελέσματα ελέγχου έτους 1900

Δυστυχώς οι κριτικές δεν ήταν πάντα καλές με αποτέλεσμα το 1895 ειρωνικά σχόλια να γίνονται από τον ημερήσιο τύπο για το παρά την ακτήν του κ. Τσελεμετνέ ξενοδοχείο (Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ)

  Στο βιβλίο του "Καπετάν Ανδρέας Ζέππος" ο Ευάγγελος Αθηναίος αναφέρει για το εστιατόριο αυτό, λέγοντας ότι ο πρόγονος του γνωστού Τσελεμεντέ, στα χρόνια που προηγήθηκαν, ήταν σεφ στα ανάκτορα του Βασιλέα Γεωργίου Α΄, χωρίς όμως να αναφέρει το όνομά του, που μάλλον πρόκειται για τον Ιωάννη αφού αυτός ήταν Μάγειρας. Επίσης προσθέτει αναφερόμενος στην ιστορία του κτηρίου αυτού, ότι το 1920, το κατάστημα του Τσελεμεντέ το πήρε μια οικογένεια Ρώσων εμιγκρέδων και εκεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα, έκανε την εμφάνισή της η Ρώσικη σαλάτα.

Πάντως γεγονός είναι ότι ο γιός του Γεωργίου Τσελεμεντέ, Νικόλαος Τσελεμεντές αν και προορίζονταν για γραμματικός, καθότι είχε τελειώσει γυμνάσιο, έφτασε να εργάζεται στο κατάστημα του πατέρα του και του θείου του Ιωάννη (που ήταν ο Μάγειρας της επιχείρησης), όχι απλά κάνοντας τα πρώτα του βήματα στον κόσμο της μαγειρικής, όπως συνήθως αναφέρουν λανθασμένα στις βιογραφίες του, αλλά έγινε ένας επαγγελματίας μάγειρας, αφού στις εκλογές του Σωματείου Μαγειροϋπαλλήλων Αθηνών - Πειραιώς του 1902, τον συναντούμε ως μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου (θέση ελεγκτή, Νικόλαος Τσελεμεντές), ενώ στις ίδιες εκλογές συναντούμε και τον θείο του Ιωάννη Τσελεμεντέ που ήταν ο δάσκαλος του Νίκου στα πρώτα του βήματα.

Εκλεγμένα Μέλη Δ.Σ. του 1902. Μεταξύ αυτών ο Νικόλαος Τσελεμεντές και ο θείος του Ιωάννης

 Στην συνέχεια και σύμφωνα με την επίσημη βιογραφία του, έφυγε για την Βιέννη, προφανώς γιατί η εμπειρία της κουζίνας δεν ήταν αρκετή, αλλά χρειάζονταν και η τελειοποίηση μέσω ειδικών σπουδών, ώσπου το 1910 ξαναεμφανίζεται στην Ελλάδα, μέσω άρθρων στις εφημερίδες, να δίνει συμβουλές και συνταγές για μια σωστή και οργανωμένη κουζίνα. Όλα τα άρθρα του συνοδεύονται από τον τίτλο "Οδηγός Μαγειρικής", τα οποία και αποτελούν το πρώτο του βιβλίο. Οι πωλήσεις πάνε καλά και υπάρχουν διαρκείς επανεκδόσεις.

Το 1915 η επιχείρηση (ξενοδοχείο - εστιατόριο) των Τσελεμεντέδων στο Νέο Φάληρο, πωλείται στον γνωστό τότε επιχειρηματία Ευάγγελο Σταυρόπουλο, ο οποίος ήδη ήταν διευθυντής του "Αττικού" εστιατορίου, ανακοινώνεται ότι θα λειτουργεί στο εξής μόνο ως εστιατόριο και μετονομάζεται σε "Φαληρική Αύρα". Τις πρώτες εκείνες μέρες λοιπόν κυριαρχούν δύο προσδιορισμοί για το κτήριο ως "Φαληρική Αύρα, πρώην Τσελεμεντέ". Στις 21 Ιανουαρίου του 1919 ο μάγειρας δάσκαλος του Νίκου και θείος του, ο Ιωάννης Τσελεμεντές πεθαίνει και ο Νίκος ξεκινά να εργάζεται ως διευθυντής στο Ξενοδοχείο "ΕΡΜΗΣ". Η θέση αυτή του Νικόλαου, ως Διευθυντή Ξενοδοχείου, είναι άλλη μια απόδειξη ότι η επιχείρηση των Τσελεμεντέδων, δεν ήταν μόνο εστιατόριο, αλλά ξενοδοχείο μετά εστιατορίου στον ισόγειο χώρο.  

Ανακοίνωση ότι η επιχείρηση του Τσελεμεντέ, μετονομάζεται σε "Φαληρική Αύρα" και θα λειτουργεί υπό νέα διεύθυνση (1915)

 Το όνομα "Φαληρική Αύρα" ή απλά "Αύρα" ήταν αυτό που τελικώς θα χαρακτηρίσει το κτήριο αυτό, αφού και οι σημερινοί Νεοφαληριώτες το θυμούνται με το όνομα αυτό. Στην πορεία το εστιατόριο "Αύρα" την δεκαετία του '50, θα είναι γνωστό ως το εστιατόριο της Ουρανίας Σταμέλου και θα αποθανατιστεί μάλιστα και σε σύγχρονες φωτογραφίες.


Δεκαετία '50. Η επιχείρηση πρώην Τσελεμεντέ, θα μετονομασθεί αρχικώς σε "Φαληρική Αύρα" και τελικά θα μείνει στην μνήμη απλά ως "Αύρα" της Σταμέλου
Νέο Φάληρο. Η "Αύρα" της Σταμέλου
 Η συνεργάτιδα του ιστολογίου Νανά Ιωαννίδου, μας πληροφορεί ότι το 1968 η επιχείρηση "Αύρα" έχει ενοικιασθεί από τον θείο της (αδελφό της μητέρα της) Βασίλειο Σαλαπατάρα που την ονόμασε "ΓΑΛΑΖΙΟ ΚΥΜΑ" και την λειτουργούσε ως αναψυκτήριο, μεζεδοπωλείο, μέχρι που την γκρέμισε ο Σκυλίτσης, τέλος που είχαν και πολλά άλλα κτήρια στο Νέο Φάληρο και στον Πειραιά, επί δημαρχίας του. Εκεί (στο Γαλάζιο Κύμα) μάλιστα στα τελευταία έρχονταν σχεδόν καθημερινά και η Ζωζώ Νταλμάς, που ήταν σχεδόν τυφλή από ζάχαρο και είχε βοήθεια συνοδού.

Η Ζωζώ Νταλμάς η γυναίκα των SANTE σύχναζε στην Αύρα του Φαλήρου
Όσο για τον Νικόλαο Τσελεμεντέ, που τον είχαμε αφήσει ως Διευθυντή του ξενοδοχείου "ΕΡΜΗΣ", έφυγε για σχεδόν όλο τον κόσμο. Εργάσθηκε σε Πρεσβείες, έκανε γευστικές οδύσσειες σε Τουρκία, Ρωσία, Γαλλία, Ιταλία, Αγγλία και Αμερική ώσπου το 1932 ξαναγύρισε στην Ελλάδα και προχώρησε σε νέα έκδοση βιβλίου συμπληρωμένη και πιο ολοκληρωμένη, με τίτλο φυσικά "ΟΔΗΓΟΣ ΜΑΓΕΙΡΙΚΗΣ". 

Η έκδοση αυτή ήταν τόσο πετυχημένη που το όνομά του ταυτίστηκε πλέον με τον οδηγό, τόσο που οδηγός μαγειρικής να είναι ο Τσελεμεντές. Σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που αγνοούν ότι "Τσελεμεντές" είναι επίθετο και πιστεύουν ότι έτσι ονομάζεται κάθε βιβλίο συνταγών.

Νικόλαος Τσελεμεντές

Ο Νικόλαος Τσελεμεντές πέθανε στις 2 Μαρτίου του 1958 και ο Σπύρος Μελάς για τον θάνατο του γράφει ότι δεν πέθανε απλά ένας μεγάλος σεφ αλλά ο μεγαλύτερος συγγραφέας στην Ελλάδα, αφού το βιβλίο του έκανε τις περισσότερες πωλήσεις από οποιονδήποτε άλλο λογοτέχνη, ποιητή ή πεζογράφο.

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"