Πλατεία Απόλλωνος Πειραιώς

Του Στέφανου Μίλεση

Ακολουθώντας την Λεωφόρο Πειραιώς, με κατεύθυνση προς Αθήνα, σχεδόν στα όρια του Δήμου Πειραιώς, συναντάς μια μικρή Πλατεία που φέρει το όνομα Πλατεία Απόλλωνος. Η πλατεία ορίζεται από τις οδούς Ολυμπιτών, Ανδριτσαίνης, Απολλωνίας και φυσικά την Πειραιώς. Στο κέντρο της δεσπόζει η προτομή του Απόλλωνος, ένα γλυπτό που κρύβει τεράστια ιστορία καθώς η αρχική της εγκατάσταση είχε πραγματοποιηθεί σε μια άλλη πλατεία, από την οποία αργότερα ξηλώθηκε, αποτέλεσε για χρόνια τον διάκοσμο της εισόδου του παλαιού Δημαρχείου Πειραιώς (Ρολόι) και τελικώς στις αρχές της δεκαετίας του '30 εγκαταστάθηκε σε αυτή την θέση. 

Πρόκειται για την προτομή εκείνη που κάποτε δέσποζε στο κέντρο της σημερινής Πλατείας Καραϊσκάκη στον Πειραιά (Λιμάνι). Εκεί που σήμερα βρίσκεται ο έφιππος ανδριάντας του οπλαρχηγού της επανάστασης Γ. Καραϊσκάκη, στεκόταν η προτομή του αρχαίου θεού, στραμμένη προς την Αθήνα, καθώς λίγα χρόνια μόλις πριν από την τοποθέτησή της, η αρχαία Πρωτεύουσα, είχε λάβει το χρίσμα να αποτελέσει και τη νέα Πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου. Και τότε η προτομή του Απόλλωνος είχε δώσει το όνομά της, στην σημερινή Πλατεία Καραϊσκάκη, που τότε λέγονταν Πλατεία Απόλλωνος.

1894 - Διαφήμιση με αναφορά στην "Εν Πειραιεί Πλατεία Απόλλωνος"
(Την σημερινή Πλατεία Καραϊσκάκη)

Εκείνη η Πλατεία Απόλλωνος, η λιμανίσια, ήταν η δεύτερη ονομασία της Πλατείας που λίγο πριν λεγόταν Πλατεία Όθωνος (1851-1862), αλλά μετά την Έξωση του Όθωνος (1862) και καθώς η προτομή του ρίχθηκε στην θάλασσα, η Πλατεία αφού για λίγο διάστημα ονομαζόταν Πλατεία Ελευθερίας, τελικώς μετονομάσθηκε σε Απόλλωνος. Τη θέση δε, του τότε Βασιλιά, έλαβε ο Αρχαίος Θεός.

Αργότερα όταν η Πλατεία του λιμανιού, έλαβε την τέταρτη κατά σειρά ονομασία της, σε Πλατεία Καραϊσκάκη, ο θεός Απόλλωνας εκτοπίσθηκε και αφού έμεινε για αρκετό χρονικό διάστημα φιλοξενούμενος στο Δημαρχείο, τελικώς έλαβε τη νέα του θέση στην περιοχή των Καμινίων. 

Αλλού η προτομή και αλλού το βάθρο της:

 Όταν η προτομή μεταφέρθηκε από την Πλατεία Καραϊσκάκη στο Δημαρχείο του Πειραιά (παλαιό ρολόι), αποτέλεσε τον διάκοσμο της εισόδου, μαζί με την προτομή του Θεμιστοκλή. 
Η μια βρισκόταν δεξιά του διαδρόμου και η άλλη αριστερά αυτού. 

Ωστόσο το βάθρο της προτομής του Απόλλωνος, δεν καταστράφηκε αλλά μεταφέρθηκε στην Πλατεία Τερψιθέας!

Εκεί έγινε νέα χάραξη κάτω από την αρχική "ΑΠΟΛΛΩΝ" όπου αναγράφονταν πλέον τα εξής: 

ΑΠΟΛΛΩΝ - ΚΗΠΟΣ

ΤΕΡΨΙΘΕΑΣ

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΘΕΙΣ

ΕΠΙ

ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

Θ.Γ. ΡΕΤΣΙΝΑ

1894 

Αυτή η νέα χάραξη στη βάση είχε γίνει το 1894 προκειμένου να μνημονεύσει μια μεγάλη διαμόρφωση που είχε υποστεί τότε η Πλατεία Τερψιθέας, από τον Δήμαρχο Πειραιά Θεόδωρο Ρετσίνα.

Η ιστορία αυτής της βάσης όμως δεν σταματά εδώ αλλά συνεχίζει μέχρι τις μέρες μας, καθώς ντύθηκε εξ ολοκλήρου με μάρμαρο καλύπτοντας τα παλιά χαράγματα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως βάση για το άγαλμα του Π. Βλαχάκου που έπεσε στα Ίμια. Τα αποκαλυπτήρια εκείνα είχαν γίνει στις 26 Ιανουαρίου 1997. Ο ιστορικός ερευνητής Δημήτριος Κρασονικολάκης παρακολούθησε, τόσο τα εγκαίνια του 1997, όσο και το ιστορικό του βάθρου, καταγράφοντας από κοντά τις παλαιές χαράξεις του.   

Περί της ιστορίας του Συνοικισμού Απόλλωνος:

Συνοικισμός "Αππόλων" την περίοδο του μεσοπολέμου. Μπροστά ακριβώς η οδός Πειραιώς

Σύμφωνα με τους συγγραφείς Γ. Κανετάκη, Ε. Μπενάκη και Γ. Σαρηγιάννη του βιβλίου "Άγιος Ιωάννης Ρέντης, η ιστορική και Πολεοδομική του εξέλιξη" (2002, σελ. 68):
"παραχωρήθηκαν οικόπεδα σε πρόσφυγες, οι οποίοι έκτισαν μικρά καταλύματα μόνοι τους. Ο Απόλλωνας αποτελείτο από δώδεκα (12) οικοδομικά τετράγωνα, πέντε μεγάλα και επτά μικρότερα, στα οποία στριμώχτηκαν αρκετοί πρόσφυγες έτσι ώστε ο συνοικισμός απέκτησε γρήγορα δική του ζωή και σχετική αυτοτέλεια". 

Ενώ για την ονομασία του οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ονομάσθηκε έτσι, επειδή εκεί βρέθηκε αρχαίο άγαλμα του Απόλλωνα.

Όμως ο Χρήστος Πατραγάς στο "Μεγάλο Πειραϊκό Λεύκωμα" του 2004, στις σελίδες 87-88 έχει άλλη άποψη αναφέροντας πως: 

"υπήρχε πριν από αρκετές δεκαετίες ένα εργοστάσιο που έβγαζε "σπαρματσέτα" και είχε την επωνυμία "ΑΠΟΛΛΩΝ Α.Ε.". Το εργοστάσιο δούλευε πάρα πολύ καλά μέχρις όπου η επέκταση του ηλεκτροφωτισμού, το οδήγησε σιγά σιγά στην χρεοκοπία".

Ενώ για την τοποθέτηση της προτομής εκεί ο Πατραγάς αναφέρει: 
"Όταν ο Δήμαρχος Δημήτριος Σαπουνάκης θέλησε να διαμορφώσει την πλατεία, τον επισκέφθηκε αντιπροσωπεία τοπικού συλλόγου και του πρότεινε να τοποθετηθεί σ΄ αυτήν η προτομή του θεού Απόλλωνα, με το σκεπτικό ότι ο συνοικισμός λεγόταν "Απόλλων". Ο Δήμαρχος αποδέχθηκε την πρόταση και χορήγησε τα χρήματα για να κατασκευασθεί νέα βάση, πάνω στην οποία τοποθετήθηκε η προτομή" .

Προσωπικά δεν πιστεύω πως η προτομή του Απόλλωνος μεταφέρθηκε επί Δημαρχίας Σαπουνάκη, καθώς πρόκειται για Δήμαρχο της δεκαετίας του '50, ενώ η ύπαρξη της προτομής όχι μόνο αναφέρεται εκεί από τις αρχές της δεκαετίας του '30 αλλά το 1939 φωτογραφήθηκε η Πλατεία μετά της προτομής, όταν διαμορφώθηκε από τον Μιχάλη Μανούσκο.


Και μια Ολλανδική προσφορά στο Συνοικισμό Απόλλωνος:

Στις 24 Μαΐου του 1934 μια παράξενη εορτή έλαβε χώρα στην μικρή Πλατεία Απόλλωνος. Εορτή διοργανωμένη από την Ολλανδική Πρεσβεία στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία της Ολλανδής Πρέσβειρας κυρίας Σίλλεμ, με την βοήθεια της συζύγου, του τότε Πρωθυπουργού Τσαλδάρη, κυρίας Λίνας Τσαλδάρη. Στην εκδήλωση εκείνη, εννιά ομοιόμορφα σπίτια, που αποτελούσαν ένα κτιριακό συγκρότημα, παραδόθηκαν σε ισάριθμες οικογένειες. Τα σπίτια είχαν ανεγερθεί με έξοδα της Ολλανδικής Πρεσβείας, με σκοπό να στεγάσουν σεισμοπαθείς οικογένειες από την Χαλκιδική. Οι οικογένειες εκ Χαλκιδικής, είχαν αφιχθεί στον Πειραιά και στεγάζονταν προσωρινά σε πρόχειρους καταυλισμούς. Μεγάλη προσφυγούπολη ο Πειραιάς, δεχόταν σεισμοπαθείς οικογένειες από την Βόρεια Ελλάδα και τις φιλοξενούσε ανάμεσα στους άλλους πρόσφυγες, αυτούς της Μικρασιατικής καταστροφής, που έμεναν στην γύρω περιοχή! Οι εννέα αυτές ολλανδικές κατοικίες, ανεγέρθηκαν στην περιοχή που φέρει το τοπωνύμιο "Μπαρμπαρέσσου". 

Η προσφορά αυτή της Ολλανδική Πρεσβείας είχε γίνει δεκτή με ανακούφιση από τον τότε Δήμαρχο Πειραιώς Σωτήριο Στρατήγη, καθώς λίγο καιρό πριν, στα υπόλοιπα προβλήματα της πόλης, είχε προστεθεί και μια πλημμύρα εξαιτίας σφοδρής βροχόπτωσης, από την οποία κι άλλες οικογένειες βρέθηκαν άστεγες. Άλλωστε το περιστατικό εκείνο αναφέρθηκε και από την Πρέσβειρα της Ολλανδίας που είπε ότι, η προσφορά αποτελεί "μια εκδήλωση συμπάθειας, μεθ' ής περιβάλλει τον πληγέντα από τα θεομηνίας πτωχόν και βιοπαλαίοντα κόσμον του Πειραιώς".

Οικογένειες από την Χαλκιδική φωτογραφίζονται μπροστά στα σπίτια
που τους δώρισε η Πρεσβεία της Ολλανδίας στην Ελλάδα

Φυσικά δεν επρόκειτο για τους πλημμυροπαθείς
αλλά για τους σεισμοπαθείς της Χαλκιδικής...

Στην ίδια τελετή του 1934, ο κόσμος του Συνοικισμού Απόλλωνος απαίτησε από τον τότε Υπουργό Παιδείας κ. Μακρόπουλο που παρευρισκόταν στην εκδήλωση, την ίδρυση Δημοτικού Σχολείου στον Απόλλωνα, για να μην μείνουν τα παιδιά τους αναλφάβητα!

Η όλη τελετή φυσικά, έλαβε χώρα στην Πλατεία Απόλλωνος, που δείχνει ότι το 1934 υπήρχε ήδη διαμορφωμένη Πλατεία με αυτό το όνομα. 

Η Πλατεία Απόλλωνος του ομώνυμου συνοικισμού, αναμορφώθηκε και εξωραΐστηκε ριζικά κατά την διάρκεια της "Πράσινης εκστρατείας" του 1939 από τον τότε Δήμαρχο Πειραιώς Μιχάλη Μανούσκο.

Πίσω από την προτομή του Απόλλωνος στέκει το ίδιο σχολικό κτήριο (17ο Δημοτικό Σχολείο Πειραιώς), με την προσθήκη όμως ενός ακόμα ορόφου! Στην αρχική του φωτογραφία του 1939 στέκει και η προτομή του Απόλλωνος. Συνεπώς η μεταφορά της την δεκαετία του '50 από τον Δήμαρχο Σαπουνάκη δεν ευσταθεί...

Σχετικά με το γλυπτό του Απόλλωνος:

Σήμερα η Πλατεία Απόλλωνος βρίσκεται σε τέλεια εγκατάλειψη, ενώ στην ίδια περίπου κατάσταση βρίσκεται και η προτομή του Θεού Απόλλωνα, που συνεχίζει και στη νέα του θέση, να έχει στραμμένη την ματιά του προς την Αθήνα, ίσως περιμένοντας την σωτηρία του από εκεί!

Στο πίσω του μέρος φέρει ανάγλυφο σκάλισμα, που αναγράφει:

"ΟΙ ΕΚ ΝΗΣΟΥ ΤΗΝΟΥ ΑΔΕΛΦΟΙ ΦΥΤΑΛΑΙ ΕΠΟΙΟΥΝ"

Πρόκειται για τέσσερα αδέλφια τους Μάρκο, Ιωάννη, Λάζαρο και Γεώργιο Φυτάλη, γεννημένα αμφότερα στην Τήνο. Όλοι τους υπήρξαν σπουδαίοι γλυπτές, ιδρύοντας στην Αθήνα ένα εργαστήριο κατασκευής Ανδριάντων που έφερε το χαρακτηριστικό όνομα "Ανδριαντοποιείο". 

Το συγκεκριμένο γλυπτό του Απόλλωνος, οπωσδήποτε θα κατασκευάσθηκε μετά το 1862 (έτος έξωσης Όθωνα).  

Οι συγκεκριμένοι δημιουργοί του Απόλλωνος, Λάζαρος και Γεώργιος Φυτάλης υπήρξαν μαθητές του γλύπτη Λεωνίδα Δρόση.

Κάτι που αξίζει να προσεχθεί είναι πως στην Ακαδημία Αθηνών υπάρχει άγαλμα του Απόλλωνος έργο του Δάσκαλου των αδελφών Φυτάλη, του Λεωνίδα Δρόση! Κατασκευάσθηκε λίγο πριν τον θάνατο του Δρόση (1884), γεγονός που σημαίνει πως ο Απόλλωνας των μαθητών του (Φυτάλη) κατασκευάσθηκε πριν από εκείνον του δασκάλου (Δρόση).

Ο μεν Λάζαρος Φυτάλης πέθανε το 1909 σε Πτωχοκομείο, ο δε Γεώργιος Φυτάλης είχε πεθάνει 19 χρόνια νωρίτερα το 1880. Η βάση της προτομή, δε φέρει κανένα διακριτικό στοιχείο καθώς είναι μεταγενέστερη και άκομψη, αλλά ευτυχώς λόγω του ύψους της, διέσωσε μέχρι σήμερα το έργο.

Η Τήνος υπήρξε το νησί των Καλλιτεχνών αφού από εκεί βγήκαν πολλοί ζωγράφοι και γλύπτες. Αξίζει μόνο να μνημονεύσουμε μερικά από τα ονόματα αυτών των γιγάντων της τέχνης για να καταλάβουμε: Γιαννούλη Χαλεπά, Δημήτριο Φιλιππότη, Νικηφόρο Λύτρα, Νικόλαο Γύζη, Λάζαρο Σώχο, Ι. Πλατή, Λ. Δούκα, Ν. Λύτρα, Βούλγαρη, Βαρλάμο κ.α. Όλοι Τήνιοι!

Η Πλατεία Απόλλωνος βρίσκεται σε τέλεια εγκατάλειψη, ενώ στην ίδια περίπου κατάσταση βρίσκεται και η προτομή του Θεού Απόλλωνα, που συνεχίζει και στη νέα του θέση, να έχει στραμμένη την ματιά του προς την Αθήνα, ίσως περιμένοντας την σωτηρία του από εκεί!

Θεωρώ, πως επειδή όλα τα έργα των Αδελφών Φυτάλη, τυγχάνουν τύχης αγαθής, όπου κι αν βρίσκονται, πλην της προτομής της ευρισκόμενης στην Πλατεία Απόλλωνος, ξέχωρα από την τύχη της ίδιας της Πλατείας, πρέπει οπωσδήποτε να ληφθεί μέριμνα, εκ μέρους του Δήμου και για την ίδια την προτομή, που είναι μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας και δεν της αξίζει η συμπεριφορά που απολαμβάνει τόσα χρόνια!

Απ΄ τα μάρμαρα βγαλμένος

Το κορμί σου δεν γερνά

Και πολύ κακά ντυμένος

Βλέπεις προς την Αθηνά

(Ύμνος στον Απόλλωνα της Ακαδημίας. Ο Απόλλωνας του Πειραιά κοιτά προς Αθήνα και ο Απόλλωνας της Ακαδημίας προς Αθηνά

Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ 1894)

Πηγές:

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών - Νεοελληνική εικονιστική Προσωπογραφία

Αρχείο Ψηφιακών Εφημερίδων Βουλής των Ελλήνων

Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Εθνικής βιβλιοθήκης της Ελλάδος 
Μαρτυρίες και τεκμήρια από την συλλογή του ιστορικού Δημητρίου Κρασονικολάκη
Μεγάλο Πειραϊκό Λεύκωμα, 2004, Χρήστος Πατραγάς, σελ: 67-68
Γ. Κανετάκης, Ε. Μπενάκης, Γ. Σαρηγιάννης, "Άγιος Ιωάννης Ρέντης, η ιστορική και πολεοδομική του εξέλιξη", 2002, σελ. 68