Η «μνηστευμένη νεκρά» του Αγίου Διονυσίου

Μια σφαίρα θα κόψει το ένα δάκτυλο στο αριστερό χέρι της «μνηστευμένης νεκράς» ενώ άλλες προξένησαν ζημιές στη βάση της.

Του Στέφανου Μίλεση

Μια νεαρά κόρη πεθαίνει πριν τελεσθούν οι γάμοι της. Η ιστορία της θα ήταν χαμένη όπως τόσες άλλες, μέχρι που της χάρισε την αιωνιότητα ο Τήνιος γλύπτης Δημήτριος Φιλιππότης (γνωστός από τον «Ξυλοθραύστη» έναντι του Παναθηναϊκού Σταδίου του Καλλιμάρμαρου).

Η κόρη του Φιλιππότη που φέρει την ονομασία «μνηστευμένη νεκρά», αναπαριστάται να κοιτά με θλίψη το δακτυλίδι που φορά στο χέρι της, ενός γάμου που ουδέποτε τελέσθηκε. Η «Μνηστευμένη νεκρά» στόλιζε την είσοδο του παλαιού νεκροταφείου του Πειραιά, αυτό του Αγίου Διονυσίου. Υψωνόταν πάνω από τον τάφο της παλιάς Πειραϊκής οικογένειας Σεφερλή, που ήταν ένας από τους παλαιότερους οικιστές της πόλης και ιδρυτής του πρώτου Κυλινδρόμυλου.

14 Ιανουαρίου 1893,
Μνημόσυνο Δημητρίου Σεφερλή στο Νεκροταφείο Αγίου Διονυσίου

Η «μνηστευμένη» κρυμμένη πίσω από έλατα και την ίδια τη μάνδρα του παλαιού νεκροταφείου, δέσποζε με την παρουσία της στο χώρο, ξεχασμένη εκεί για χρόνια. Κι αυτό διότι, αν και το νέο νεκροταφείο της «Ανάστασης» εγκαινιάσθηκε τον Απρίλιο του 1904, λειτούργησε έπειτα από πέντε χρόνια, το 1909, κύρια από το φόβο των Πειραιωτών να ξεθάψουν τους νεκρούς της χολέρας του 1854 (Γαλλική Κατοχή με τον Τινάν) για να μεταφέρουν τα μνήματα στην «Ανάσταση». Βλέπετε οι γιατροί της εποχής εκείνης, δεν ήταν απολύτως ξεκάθαροι ότι η εκταφή των χολεριασμένων δεν θα επαναφέρει τη χολέρα, κι έτσι καλού κακού άφηναν τα μνήματα στον Άγιο Διονύσιο. Μέχρι που η μεταφορά τελικώς έγινε, αλλά και πάλι πολλά μνήματα επιφανών κυρίως Πειραιωτών έμειναν πίσω. Όμως καθώς ήταν στολισμένα με έργα τέχνης σπουδαίων μαρμαρογλυπτών, δεν υπήρχε εγγύηση πως το έργο θα διασωθεί και θα φτάσει ακέραιο στη νέα του θέση. Και πραγματικά πολλά έργα καταστράφηκαν τότε, έργα που ουδέποτε έγιναν γνωστά, καθώς οι γλυπτοτεχνίτες τους δεν είχαν γίνει ακόμη γνωστοί.

Και βέβαια λέγοντας μεταφορά εννοούμε των λειψάνων και όχι του ίδιου του μνήματος που καταστρεφόταν πλήρως. Τα λείψανα των οικογενειακών μνημάτων ήταν που μεταφέρονταν από τον Άγιο Διονύσιο στην Ανάσταση και όχι καθαυτού τα ίδια τα μνήματα. Τα λείψανα έμπαιναν σε νέα μνήματα που σε πολλές περιπτώσεις ήταν φτιαγμένα από τα μάρμαρα που προέκυπταν από τη διάλυση των παλαιών. Κι αυτό καθώς είχε ήδη αποφασιστεί η μεγάλη έκταση του παλαιού νεκροταφείου, να μεταβληθεί σε οικοδομικά τετράγωνα με σκοπό την κάλυψη των προσφυγικών αναγκών, όπως κι έγινε.

Μόνο όσα μνήματα ήταν περιμετρικά ή μπροστά από το ναό του Αγίου Διονυσίου σώθηκαν και έστεκαν, αν και ήταν κενά (κενοτάφια), σε πείσμα εκείνων που ήθελαν να τα διαλύσουν. Μεταξύ των λιγοστών μνημάτων ήταν και η «μνηστευμένη νεκρά» του Φιλιππότη, κάνοντας τους κατοίκους της γύρω περιοχής υπερήφανους καθώς κοσμούσε μια συνοικία που μόνο για τα «Βούρλα» ήταν γνωστή.

Στο μεταξύ όμως ο τάφος της οικογένειας Δημητρίου Σεφερλή που είχε μεταφερθεί στην «Ανάσταση» στερείτο της διακόσμησης της «Μνηστευμένης νεκράς». Έτσι η οικογένεια υπέβαλλε διαρκώς αιτήσεις στον Δήμο Πειραιώς για τη μεταφορά της. Τα συνεργεία όμως του Δήμου δήλωναν αδυναμία να εκτελέσουν τη μεταφορά χωρίς τον κίνδυνο να καταστραφεί το έργο. Στο μεταξύ μεσολάβησαν μεγάλα γεγονότα όπως ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και ο εμφύλιος και λύση δεν φαινόταν.

Στα Δεκεμβριανά (1944) έπεσαν στην περιοχή πολλές σφαίρες που έπληξαν και τον παλαιό ναό του Αγίου Διονυσίου (προγενέστερο του σημερινού). Μια εξ αυτών έκοψε μάλιστα και το ένα δάκτυλο στο χέρι της «μνηστευμένης νεκρής» ενώ άλλες προξένησαν ζημιές στη βάση της.

Μεταπολεμικά η «μνηστευμένη νεκρή» δεν πέρασε και τις καλύτερες μέρες, καθώς όλα τα παιδιά της περιοχής έπαιζαν μπάλα και πετροπόλεμο γύρω από αυτήν προξενώντας επίσης αρκετές φθορές.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 αποφασίστηκε η κατεδάφιση του παλαιού ναού του Αγίου Διονυσίου (του δεύτερου κατά σειρά από τους τρεις συνολικά) και η οικοδόμηση ενός νέου κατά τα πρότυπα της Αγίας Τριάδας. Ελάχιστοι βέβαια θα έχουν παρατηρήσει πως η Αγία Τριάδα με τον Άγιο Διονύσιο έχουν τον ίδιο αρχιτεκτονικό ρυθμό σε διαφορετική όμως κλίμακα. Με την απόφαση λοιπόν δεδομένη, για τη κατεδάφιση του παλαιού ναού του Αγίου Διονυσίου και την ανέγερση νέου, ο Δήμος όφειλε να μεριμνήσει για τη μεταφορά της «μνηστευμένης» αλλιώς η καταστροφή της από το εργοτάξιο θα ήταν δεδομένη.

Το 1953 ο Δήμος Πειραιώς απευθύνει έγγραφο προς του Υπουργείο Παιδείας να επέμβει για την ασφαλή μεταφορά της «μνηστευμένης». Τότε το Υπουργείο Παιδείας ήταν αρμόδιο και για τα θέματα του Πολιτισμού. Ο Δήμος Πειραιώς επικαλείτο έλλειψη τεχνογνωσίας ως προς τη μεταφορά, γι’  αυτό και ζητούσε την παρέμβαση του Υπουργείου Παιδείας, ενώ το κόστος μεταφοράς ζητούσε να επιβαρύνει τον ίδιο τον Δήμο.

Τελικώς η μεταφορά επιτεύχθηκε το Νοέμβριο του 1958 κι η «μνηστευμένη» αφενός διασώθηκε, αφετέρου επέστρεψε στη φυσική της θέση. Στη θέση της κάποια εποχή η Ενοριακή Επιτροπή του Αγίου Διονυσίου προσπάθησε να φέρει κάποιο άλλο γλυπτό που κοσμούσε τότε τον Πειραιά, χωρίς αποτέλεσμα. Όσο για τη «μνηστευμένη» δεν ήταν το μοναδικό γλυπτό που μεταφέρθηκε, αφού ο «Ξυλοθραύστης» το 1958 άφησε τη πλατεία της Ρώσικης Εκκλησίας όπου βρισκόταν από το 1908 και μεταφέρθηκε έναντι του Παναθηναϊκού Σταδίου (Καλλιμάρμαρο) όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.

Να σημειώσουμε πως η "Μνηστευμένη Νεκρά" είναι το μόνο Πειραϊκό έργο του Δημητρίου Φιλιππότη, που καθώς ήταν "ξεχασμένο" στη μάνδρα του Αγίου Διονυσίου, ουδέποτε καταχωρήθηκε στη σχετική εργογραφία του και ελάχιστα αναφέρεται στις διατριβές που έχουν εκπονηθεί καθώς και στη σχετική βιβλιογραφία.

Πηγή: 
- Στοιχεία από εφημερίδες εποχής, 
- ειδικώς από το άρθρο του Π. Τζουνάκου, φ. 23.8.1954, Εφημερίδα «Βραδυνή».
- Κοιμητήριο Πειραιώς "Ανάσταση"