Πειραιάς και Μασσαλία



Του Στέφανου Μίλεση

«Κτίσμα δ΄ εστί Φωκαέων η Μασσαλία»
(Στράβων Δ’ 179)

Με χαρά θυμάμαι, είχα κρατήσει στα χέρια μου τον Ιούλιο του 2013, ένα έντυπο που μόλις είχε κυκλοφορήσει και έφερε ως τίτλο «Marseille Piraeus» (Μασσαλία – Πειραιάς) «Η πόλη του Πειραιά στη Μασσαλία»

Έντυπο που είχε εκδοθεί λόγο του γεγονότος ότι το 2013 η Μασσαλία είχε ανακηρυχτεί «Πολιτιστική Πρωτεύουσα» της Ευρώπης. Θυμίζω ότι ο θεσμός της «Πολιτιστικής πρωτεύουσας» είχε γεννηθεί μετά από πρόταση της Μελίνας Μερκούρη το 1983. Ο Πειραιάς αδελφοποιημένη πόλη με τη Μασσαλία από το 1984, συμμετείχε τότε με πλούσια πολιτιστική αποστολή, το πρόγραμμα της οποίας εκτυπώθηκε στο προαναφερόμενο φυλλάδιο.  

Όταν όμως ανέτρεξα στις 30 πολυτελείς σελίδες του, διαπίστωσα με λύπη πως κανένα ιστορικό στοιχείο, που καθόριζε τις σχέσεις των δύο αυτών πόλεων, δεν περιλαμβανόταν στο ένθετο, το οποίο περιοριζόταν στην καταγραφή των εκδηλώσεων.
Χαιρετισμοί Δημάρχων, Αντιδημάρχων, παρουσίαση πολιτιστικών προγραμμάτων και εκδηλώσεων…. Ούτε ένα ιστορικό στοιχείο που να δικαιολογεί τόσο την αδελφοποίηση του 1984, όσο και την ίδια την έκδοση του εντύπου! Έτσι, αποφάσισα να εκθέσω εγώ μερικά στοιχεία για τις σχέσεις των δύο πόλεων του Πειραιά και της Μασσαλίας τα οποία φυσικά δεν εξαντλούν το θέμα, αλλά δίνουν κάποια στοιχεία μιας σχέσης ιστορικής, που όφειλε κατά τη γνώμη μου το έντυπο αυτό να περιλαμβάνει.

2013 Μασσαλία - Πειραιάς, Πολιτιστικές σχέσεις.
     

Τον 6ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες κάτοικοι της Φώκαιας, πόλης των παραλίων της Ιωνίας, εγκατέλειψαν την πόλη τους, συνεπεία των αναρίθμητων επιδρομών των Περσών. Κατέπλευσαν όλη τη Μεσόγειο, αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνο που παραμόνευε από την άλλη της πλευρά, που ήταν οι Καρχηδόνιοι, οι Ετρούσκοι και οι Φοίνικες. Τους κατανίκησαν μάλιστα στη Ναυμαχία της Αλαλίας, που για τη Δυτική Μεσόγειο οι ιστορικοί δέχονται, πως ήταν τόσο σημαντική αυτή η νίκη, όσο και η ναυμαχία της Σαλαμίνας για το Αιγαίο.

Έτσι δημιούργησαν ακόμη μια ελληνική πόλη. Και λέω μια ακόμη, καθώς στη Δυτική Μεσόγειο δημιούργησαν πολλές άλλες, όπως τη κοινότητα του Μονοίκου λιμένος (γνωστό σήμερα ως Μονακό) ή το Ημεροσκοπείον στην Ιβηρική χερσόνησο, που επίσης από τους αρχαίους Έλληνες έλαβε την ονομασία αυτή επειδή οι κάτοικοί της είχαν συγκεντρωθεί γύρω από τον Ίβηρα ποταμό.

Η Μασσαλία την εποχή των Ελλήνων
(Πηγή:http://marseille.pytheas.free.fr από
 Musée d'histoire de marseille)


Ας επιστρέψουμε στη ελληνική Μασσαλία όμως,  η οποία άκμασε, φωτίζοντας με τον ελληνικό πολιτισμό που εξέπεμπε, δυνατά σχεδόν εκθαμβωτικά. Τόσο, που οι απολίτιστοι Γαλάτες από τη Μασσαλία έλαβαν τα πρώτα δείγματα πολιτισμού, έφτασαν δε στο σημείο να συντάσσουν έγγραφα στα ελληνικά, προκειμένου να καταδείξουν το έγκυρο ή το επίσημο μιας πράξης. Οι Έλληνες της Μασσαλίας δεν επαναπαύτηκαν όμως στις δάφνες των γραμμάτων και των τεχνών που μετέφεραν από τη μητέρα πατρίδα, αλλά φρόντισαν να επεκτείνουν τη γνώση την οποία παρέλαβαν.

Δύο αποστολές Ελλήνων έφυγαν από τη Μασσαλία, από τον Κόλπο του Λέοντα όπου ήταν χτισμένη, με σκοπό εξερευνητικό. Η μια αποστολή ήταν του Ευθυμένη ο οποίος πήγε προς τα κάτω, νότια, όπου επιδόθηκε στην εξερεύνηση των ακτών της Αφρικής. Η άλλη αποστολή ήταν του Πυθέα, που τράβηξε αντίθετα, βόρεια, φτάνοντας μέχρι τις παρυφές του Βόρειου Ατλαντικού ωκεανού. Ο Πυθέας μαθηματικός και αστρονόμος εξελίχθηκε σε τολμηρό θαλασσοπόρο. Το όνομά του έμεινε για πάντα στους αιώνες. Πυθέας ο Μασσαλιώτης για συντομία ή Πυθέας ο Έλληνας της Μασσαλίας θα ήταν το ορθότερο. Και όχι τυχαίως.

Τα αγάλματα των Ελλήνων Πυθέα και Ευθυμένη δεσπόζουν στη Μασσαλία 
(πηγή: wikipedia)

Γλυπτό με διπλή προτομή του Πυθέα και του Ευθυμένη βρίσκεται σήμερα στη Μασσαλία.
(πηγή: 
http://www.tourisme-marseille.com)

Πριν αναχωρήσει για την επικίνδυνη αποστολή του, είχε υπολογίσει το στίγμα της Μασσαλίας! Αυτό συνέβη τον 4ο αιώνα π.Χ. Σήμερα ελάχιστα διαφέρει το γεωγραφικό πλάτος που υπολόγισε ο Πυθέας, από το πραγματικό, που δίνει η εξελιγμένη δορυφορική τεχνολογία. Και σα να μην έφτανε μόνο αυτό, βρήκε πολλά άλλα όπως ότι ο πολικός αστέρας δεν ταυτίζεται επακριβώς με τον Βόρειο Πόλο ή ότι οι παλίρροιες εξαρτώνται από τις περιόδους της Σελήνης. Έφτασε μέχρι τη μυθική Θούλη, μια άγνωστη γη που για άλλους ήταν η Νορβηγία, για άλλους η Σουηδία. Αν επρόκειτο όμως για χώρες που η προσέγγιση γινόταν και ηπειρωτικά (δηλαδή από ξηράς), η χώρα δεν θα αποκαλείτο «μυθική». Μάλλον επρόκειτο για τη μακρινή και απρόσιτη Ισλανδία. Ο Πυθέας επέστρεψε με ασφάλεια στη Μασσαλία, έγραψε βιβλία γεωγραφίας με παρατηρήσεις από τα ταξίδια του, που δυστυχώς δεν διασώθηκαν καθώς οι Άραβες τα έκαψαν το 641, μαζί με άλλο μισό εκατομμύριο ελληνικά συγγράμματα, που φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας[1].

Η σχέση της Μασσαλίας με την Ελλάδα όμως, δεν βρίσκεται μόνο στη γέννησή της, στην αρχαιότητα, αλλά μέχρι και τη δημιουργία της σύγχρονης ανεξάρτητης Ελλάδας. Η ελληνική παροικία στη Μασσαλία υπήρξε ανέκαθεν μεγάλη, ενώ διέθετε χρήμα και δύναμη από την προεπαναστατική εποχή ακόμη.  

Πειραιάς και Μασσαλία στη σύγχρονη εποχή:

Αλλά και μεταεπαναστατικά πάλι με τη Μασσαλία επιτεύχθηκε η πρώτη τακτική ατμοπλοϊκή συγκοινωνία που απέκτησε η Ελλάδα με το εξωτερικό. Το 1837 ήταν το έτος που ξεκίνησε να λειτουργεί η γραμμή Μασσαλία – Κωνσταντινούπολη με ενδιάμεσο σταθμό στη Σύρο. Αυτή ήταν και η αρχή αποστολής ταχυδρομικής αλληλογραφίας της Ελλάδας με το εξωτερικό δηλαδή από τη Σύρο προς τη Μασσαλία. Τα πλοία που εκτελούσαν το δρομολόγιο Σύρο - Μασσαλία χρειάζονταν δεκαπέντε ημέρες! Ενδιάμεσα, έπιαναν και άλλα λιμάνια ελληνικά και ιταλικά. Πολύ γρήγορα οι γαλλικές αυτές γραμμές έπιαναν και Πειραιά. Μάλιστα έθεσαν και νέο δρομολόγιο Πειραιάς – Αλεξάνδρεια ενώνοντας δύο μεγάλες ελληνικές παροικίες, της Αλεξάνδρειας με αυτή Μασσαλίας. Επρόκειτο για πραγματικό άθλο, με πολλά απρόοπτα, καθώς στο λιμάνι της Νάπολης (στην Ιταλία) για παράδειγμα, το πλοίο έμενε μέχρι και 24 ώρες ώστε να φορτωθεί με τρόφιμα, με νερό, να αποβιβάσει ή να επιβιβάσει επιβάτες και εμπορεύματα.

Το 1867 σε αυτή τη γραμμή, προστέθηκαν και τα πλοία της Ατμοπλοΐας Σύρου και οι σχέσεις μεταξύ Μασσαλίας και Ελλάδας έγιναν πολύ στενές. Περίπου τότε ήταν που άρχισε ο Πειραιάς να αναπτύσσεται οικονομικά. Έτσι κάθε εμπορικό ή ναυτιλιακό γραφείο που βρισκόταν στην Ακτή Μιαούλη, άνοιγε και ένα υποκατάστημα στη Μασσαλία. Πολύ σύντομα, το λιμάνι του Πειραιά, έμοιαζε με εκείνο της Μασσαλίας (ή και το αντίθετο). Οι ίδιοι οι ναυτικοί παραδέχονταν, ότι πουθενά αλλού δεν ένοιωθαν τόσο οικεία στο εξωτερικό, όσο στη Μασσαλία, που όλη η πόλη αγκαλιάζει το λιμένα όπως συμβαίνει και στον Πειραιά. Ο Έλληνας ναυτικός ήταν απίθανο να βρεθεί στη Μασσαλία και να μην βρει άλλους Έλληνες, να μη μιλήσει ελληνικά, αφού τα ελληνικά πλοία έφταναν σε αριθμό τα 10, 15 ημερησίως.

Μασσαλία - Νάπολη - Πειραιάς - Κύπρος - Χάιφα


Μεγάλοι ελληνικοί εμπορικοί οίκοι αναπτύχθηκαν στη Μασσαλία όπως των Ροδοκανάκηδων, των Βαλλιάνων, των Σεβαστόπουλων κ.α. Άλλωστε μεταξύ των Προέδρων του Εμπορικού Επιμελητηρίου της Μασσαλίας συναντούμε και το όνομα του Έλληνα Θ. Ροδοκανάκη.

Κατάπληξη μεγάλη προκαλεί σε κάθε Έλληνα όταν επισκέπτεται τη Μασσαλία, όταν συναντά μια πλάκα που ο εκεί Δήμος τοποθέτησε κατά τη διάρκεια των εορτών από τη συμπλήρωση της 25ης εκατονταετηρίδας από την ίδρυση της πόλης από τους Φωκαείς. Στην πλάκα αυτή είναι χαραγμένο το εξής:

«Μικρόν μεν πρότερον τους βαρβάρους
Ανείτο και φιλέλληνας κατεσκεύαζε τους
Γαλάτας ώστε και τα συμβόλαια Ελληνιστί γράφειν
εν τω παρόντι και τους
γνωριμοτάτους των Ρωμαίων πέπεικεν
αντίς της εις Αθήνας αποδημίας εκείσε
φοιτάν φιλομαθείς όντας».

Βέβαια οι 25 αιώνες που πέρασαν, δεν άφησαν άλλα ελληνικά στοιχεία να διατηρηθούν σήμερα, εκτός ίσως από μια νοοτροπία που θυμίζει Πειραιά και θέλει τους Μαρσεγιέζους να τρώγονται με τους πρωτευουσιάνους Παριζιάνους. Κάποτε οι Παριζιάνοι γύρισαν και είπαν στους Μαρσεγιέζους, ότι τα βουλεβάρτα τους είναι σχεδόν διπλάσια από τα δικά τους. Και τότε εκείνοι απάντησαν πως τα βουλεβάρτα της Μασσαλίας φτάνουν μέχρι την Ιαπωνία, εννοώντας τους θαλάσσιους δρόμους[2].

Η Ελιά του 1900:

Το 1900 τρεις Έλληνες ο ιατρός Σ. Γεωργιάδης, ο Πρεσβευτής Δεληγιάννης και ο Καθηγητής Γεώργιος Καλησπέρης ήθελαν, εκπροσωπώντας την ελληνική πανεπιστημιακή κοινότητα, να μεταβούν στη Γαλλία προκειμένου να παραδώσουν στο Πανεπιστήμιο του Montpellier προτομή του Αδαμάντιου Κοραή, ο οποίος υπήρξε απόφοιτος του συγκεκριμένου πανεπιστημίου. Τα έξοδα για την ελληνική αποστολή όμως ήταν πολλά. Τότε με τη μεσολάβηση της πλούσιας ελληνικής παροικίας της Μασσαλίας, η οποία ανέλαβε όλα τα έξοδα του ταξιδιού, η αποστολή επιτεύχθηκε. 

Η προτομή του Αδαμάντιου Κοραή, φιλοτεχνημένη από το γλύπτη Σώχο, παρεδόθη στη πρυτανεία του Πανεπιστημίου του Montepellier όπου τοποθετήθηκε στη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου. Στη συνέχεια, η ελληνική αποστολή μετέβη στην Μασσαλία, όπου η ελληνική παροικία είχε επιτύχει πενθήμερη αργία σε όλη την πόλη, προκειμένου να συμμετάσχουν όλοι στην υποδοχή της!

Εκεί ρίχθηκε η ιδέα η ελληνική αποστολή να φυτέψει μια ελιά ώστε να θυμίζει την σχέση της Μασσαλίας με την Ελλάδα. Τότε οι εκπρόσωποι του Δημοτικού Συμβουλίου της Μασσαλίας (Boissiere και Rolland) δέχθηκαν με χαρά την πρόταση αυτή και μάλιστα αντιπρότειναν η συγκεκριμένη ελιά να θεωρείται «ιερά» όπως η ελιά του Ερεχθείου.

Τότε η ελληνική αποστολή απέστειλε τηλεγράφημα προς τον Βασιλιά Γεώργιο Α’ που με αυτό του ανακοίνωναν πως «οι αντιπρόσωποι των σπουδαστών συναθροισμένοι στη Μασσαλία δια τας Πανεπιστημιακάς εορτάς της Προβηγκίας εκφράζουσι προς τον Βασιλέα των Ελλήνων, το βαθύτατο αυτών σέβας, ενθυμούνται ότι η Ελλάς υπήρξε το Πρυτανείον των γραμμάτων και των τεχνών».

Επίσης ένας από τους σπουδαίους Έλληνες που γεννήθηκαν στη Μασσαλία, υπήρξε και ο Μακεδονομάχος Παύλος Μελάς, ο οποίος αργότερα θα υπάρξει απόφοιτος της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων, όταν ακόμη αυτή έδρευε στον Πειραιά (Πολεμικόν Σχολείον). Ο Μελάς αποφοίτησε τη Σ.Σ.Ε. του Πειραιά το 1891, τρία χρόνια πριν τη μετεγκατάσταση της σχολής στην Αθήνα (έφυγε το 1894).

Υπάρχουν πολλά στοιχεία κοινά ακόμη μεταξύ των δύο πόλεων, τα οποία όμως δεν είναι δυνατόν να συμπεριληφθούν σε μια ανάρτηση. Ας ελπίσουμε στο μέλλον, όποιο έντυπο εκδίδεται με σκοπό επετειακό, ας συμπεριλαμβάνει και δύο στοιχεία για να ξέρει και ο Δημότης αυτής της πόλης, τι ακριβώς εορτάζεται. 

Στέφανος Μίλεσης



[1] Θεόδωρος Α. Κριεζής, «Πυθέας ο Μασσαλιώτης» από τα Μικρά ιστορικά μελετήματα.
[2] Ταξιδιωτικές εντυπώσεις «Μασσαλία» άρθρο του Γεωργίου Στρίγκου, στην πειραϊκή εφημερίδα «Σφαίρα», φ. 1ης Ιανουαρίου του 1932.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"