Τινάνειος Κήπος (Θεμιστόκλειος κήπος)

Του Στέφανου Μίλεση

Μια έκταση που απλωνόταν, σχεδόν αναξιοποίητη, μεταξύ της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Σπυρίδωνα, μετέτρεψαν οι Γάλλοι και οι Άγγλοι σε κήπο, την εποχή που κατέλαβαν τον Πειραιά, το 1854, υπό την διοίκηση του Ναυάρχου Τινάν (Adelbert Le Barbier De Tinan).

Έκτοτε αυτός ο κήπος, έμεινε να ονομάζεται «Τινάνειος», θυμίζοντας διαχρονικά ότι οι σύμμαχοι Άγγλοι και Γάλλοι, επέβαλαν προληπτική τιμωρία τους Έλληνες. Διότι περί προληπτικής κατάληψης του Πειραιά επρόκειτο τότε, μήπως και οι μόνιμα ταραξίες Έλληνες, έκαναν το λάθος να βγουν στον πόλεμο επίσημα, στο πλευρό των Ρώσων, που εκείνη την εποχή πολεμούσαν τους Τούρκους. 

Και ο Τινάν, όπως έχουμε περιγράψει και παλαιότερα, έβαλε τους άνδρες του να φτιάχνουν κήπους, καθώς αυτοί επιζητούσαν «λιμανίσια» στέκια, που ο μικρός Πειραιάς ακόμη τότε δεν διέθετε, τουλάχιστον σε επίπεδο τέτοιο, ώστε να εξυπηρετήσει τους πάνω από 1.500 άνδρες που περιφέρονταν ασκόπως στην πόλη. Τα Βούρλα θα άνοιγαν είκοσι χρόνια μετά! 

 Έτσι, μέχρι να υπάρξει επίσημη κρατική παρέμβαση και μέριμνα, για την ικανοποίηση των ανδρών του Τινάν, φυτεύονταν πεύκα! Το περίεργο είναι, πως από την πρώτη κιόλας στιγμή, η έκταση αυτή χαρακτηρίστηκε «κήπος», αν και φαίνεται πως είχε μόνο πεύκα! Επρόκειτο στην ουσία για ένα πυκνοφυτεμένο άλσος, το οποίο μάλιστα ο Τινάν, διέταξε να το περιφράξουν με ξύλινα κιγκλιδώματα. 

Εντός του Τινάνειου Κήπου, με κατεύθυνση προς την Αγία Τριάδα. Στο κέντρο του κήπου διακρίνουμε Ταραντέλα. Δεξιά κι αριστερά τραπεζάκι κέντρου.

Και αφού το πευκόφυτο άλσος ολοκληρώθηκε, η μπάντα του Γαλλικού στόλου εμφανίστηκε, όπου έπαιζε μουσική σχεδόν καθημερινώς σε αυτό. Δύσκολο να φέρουμε στο μυαλό μας, την εικόνα της επίσημης Γαλλικής φιλαρμονικής, με τις κατακόκκινες στολές και τα λοφία της, να παιανίζει ένδοξα εμβατήρια, ανάμεσα σε δενδρύλλια,  προσφάτως φυτεμένα, το ύψος των οποίων δεν θα ξεπερνούσε φυσικά το ένα μέτρο! 

Οι Γάλλοι είχαν φτιάξει και μια ψευτοεπιγραφή (από λαμαρίνα) που πάνω της είχαν χαράξει άτεχνα «1854», το έτος δηλαδή της κατασκευής του «κήπου». Αυτή η λαμαρίνα, γράφει ο ιστορικός Δημήτριος Σπηλιωτόπουλος, τον Δεκέμβριο του 1933, ότι διατηρήθηκε για πάρα πολλά χρόνια άθικτη. Ωστόσο η ονομασία του κήπου δεν στηρίχθηκε μονάχα στην πινακίδα των Γάλλων, αλλά ύστερα από απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου που ελήφθη στις 18 Μαΐου 1855 (υπ΄ αριθμ. 625 απόφαση) και επίσημα ονομάσθηκε "Τινάνειος Κήπος". 

ΕξαΈτσι έμεινε ο κήπος, να λάβει το όνομα ενός δυνάστη, ενός καταληψία μιας πόλης, εφαρμοστή της λογικής «το δίκιο μου φτάνει, μέχρι εκεί που φτάνουν τα κανόνια μου». 

Η παράδοση των Γάλλων συνεχίστηκε και όταν αυτοί αποχώρησαν, αφού τη θέση της Γαλλικής φιλαρμονικής κατέλαβε Ελληνική μπάντα που παιάνιζε τα Σαββατοκύριακα. Το ίδιο έκαναν κάθε φορά και οι φιλαρμονικές των διαφόρων ξένων πολεμικών σκαφών, που ναυλοχούσαν στο λιμάνι. Επειδή ο Πειραιάς την εποχή εκείνη είχε μικρή έκταση ακόμα, πολλοί Πειραιώτες συγκεντρώνονταν στον Τινάνειο, ο οποίος έγινε σημείο κοινωνικής επαφής. Ο Τινάνειος άρχισε να χάνει τη δημοτικότητά του, όταν ο κόσμος ειδικά τα καλοκαίρια μετατοπίστηκε προς το Πασαλιμάνι και την Πλατεία Κανάρη. Την ίδια εποχή ήταν που κατέπεσε και η δημοτικότητα των κήπων της Τερψιθέας. Η παραλία με φόντο τη θάλασσα, είχε επικρατήσει του πράσινου. 

Αναμορφωτής του Τινάνειου Κήπου, υπήρξε ο Δήμαρχος Θεόδωρος Ρετσίνας, ο οποίος από το 1887 και μετά (μέχρι και το 1895), ανάμεσα στα πεύκα φύτεψε διάφορα είδη καλλωπιστικών φυτών και έτσι ο αποκαλούμενος μέχρι τότε «κήπος» έγινε πραγματικότητα. Τα ξύλινα κιγκλιδώματα αντικαταστάθηκαν με καινούργια σιδερένια. 

Την εποχή εκείνη, όπως μας πληροφορεί ο Δ. Σπηλιωτόπουλος, αποφασίστηκε να δοθεί άδεια για την ανέγερση δύο περιπτέρων στις δύο αντίθετες άκρες του κήπου. Το ένα περίπτερο ανεγέρθηκε προς τη πλευρά της οδού Σωτήρος Διός και ήταν καφενείο, ενώ το άλλο προς την πλευρά της Βασιλέως Γεωργίου Α’ και ήταν ζυθοπωλείο. Σε δύο γνωστούς επιχειρηματίες της εποχής λοιπόν, ανατέθηκε η αναγέννηση της μόδας, που ήθελε τον Τινάνειο Κήπο, κέντρο συνάντησης των Πειραιωτών. Αυτοί στους οποίους ανατέθηκε η δύσκολη αυτή αποστολή, ήταν οι Νικόλαος Κόκκορης, ιδιοκτήτης ξενοδοχείου στην Κηφισιά και ο Πειραιώτης Κωνσταντίνος Αυδής. Με συνεχής εκδηλώσεις, με μουσικές και τραγούδια και πυροτεχνήματα, επανέφεραν πάλι τη χαμένη αίγλη στον Τινάνειο Κήπο. Τότε ήταν που φτιάχτηκαν και οι ταραντέλες (και στον Πειραιά υπήρχαν Ταραντέλες) και όλοι οι Πειραιώτες έμαθαν να συχνάζουν τα βράδια εκεί. Και καθώς η κίνηση του Θεόδωρου Ρετσίνα να ενοικιάζει τον κήπο σε επιχειρηματίες απέδωσε, έγινε παράδοση ο Τινάνειος Κήπος, άλλοτε ολόκληρος, άλλοτε τμήμα του, να νοικιάζεται σε διάφορους «επιχειρηματίες».

Στον Τινάνειο φτιάχτηκαν μέχρι και ταραντέλες και όλοι οι Πειραιώτες έμαθαν να συχνάζουν τα βράδια εκεί.

Με τα χρόνια όμως η κατάσταση με τον Τινάνειο άρχισε να ξεφεύγει, καθώς οι επιχειρηματίες αναλάμβαναν από ότι φαίνεται, όλη την διαχείριση του κήπου, στο όνομα της ανάπτυξης της επιχείρησής τους. Και ο κήπος, σταδιακά άρχισε να χάνει τη δημοτικότητά του αλλά και τη κοινή χρήση του. Ειδικά επί Δημαρχίας Δημοσθένη Ομηρίδη Σκυλίτση (1907-1914) κάποιος ενοικιαστής, ο Π. Λάμπρου, έφτασε στο σημείο να κόψει πολλά από τα πεύκα του Τινάνειου για να εγκαταστήσει εξέδρα για παράσταση Καραγκιόζη. Ήταν η εποχή που οι Πειραιώτες έμπαιναν στον κήπο, μόνο εάν είχαν καταβάλλει εισιτήριο εισόδου! 

Ο Π. Λάμπρου αρνήθηκε στη συνέχεια να καταβάλλει στον Δήμο τα μισθώματα, με διάφορες δικαιολογίες όπως ότι ο Δήμος δεν παρακινούσε με εκδηλώσεις τον κόσμο να συγκεντρωθεί στον κήπο. Έφτασε δε στο σημείο, να εισέλθει με τα πρωτοπαλίκαρά του στο χώρο όπου συνεδρίαζε το δημοτικό συμβούλιο και με άγριες ματιές ή με παράξενες κινήσεις να αφήνει υπονοούμενα απειλής για τη ζωή των συμβούλων. 

Η Θέα από την οδό Φϊλωνος. Δεκαετία '50. Κάτω τα δένδρα του Τινάνειου Κήπου, αριστερά η πρώην οικία Μιαούλη που δέσποζε μπροστά από τον Άγιο Σπυρίδωνα. Στο βάθος το σιλό χωρίς όμως να φέρει το γιγαντιαίο ρολόι στην κορυφή του. 

Ο Λάμπρου, είχε μεταξύ άλλων και τη συμπαράταξη των εφημερίδων της αντιπολίτευσης, όπως συνήθως συμβαίνει με μας τους Έλληνες, που δεν ξέρουμε που σταματάει η πολιτική και που αρχίζει η λογική. Και όταν το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε σε εκείνη την κρίσιμη συνεδρίαση την κατεδάφιση των κατασκευών και την έξωση του ενοικιαστή από τον κήπο, η ομάδα του Λάμπρου έφραξε την θύρα της αίθουσας συνεδριάσεων και κράτησε τον Δήμαρχο και το συμβούλιο ομήρους, απαιτώντας να δεχθούν τα χρήματά του, τις οφειλές δηλαδή που είχε δημιουργήσει ο ίδιος και που αρνείτο μέχρι τότε να καταβάλλει.

Από το 1914, τα πάντα εντός του Τινάνειου Κήπου κατεδαφίστηκαν οι όποιες εγκαταστάσεις υπήρχαν, εκτός μιας ταραντέλας που έμεινε να απεικονίζεται σε πάρα πολλές καρτ-ποστάλ εποχής, δίπλα στον Άγιο Σπυρίδωνα. Δυστυχώς από τον Π. Λάμπρου και μετά, τα πολλά πεύκα είχαν εξαφανιστεί και ο κήπος «αραίωσε». 

Τη περίοδο της νέας Γαλλικής Κατοχής του Πειραιά (1916-17), η φιλαρμονική των γαλλικών πλοίων βρέθηκε εκ νέου να παιανίζει εκεί που κάποτε στεκόταν η γαλλική φιλαρμονική του Τινάν. Οι Γάλλοι αγνοώντας το παρελθόν του Τινάνειου Κήπου, τον αποκαλούσαν Τιτάνειο, πιστεύοντας ότι φέρει το όνομα "Τιτάν", εμπνευσμένο από την αρχαία ελληνική μυθολογία. 

1917 - Πλήθος συγκεντρώνεται στο Δημαρχείο Πειραιώς για να ακούσει τον Ελευθέριο Βενιζέλο που θα μιλήσει από τον εξώστη του Δημαρχείου. Αριστερά μόλις που διακρίνονται δένδρα του Τινάνειου Κήπου. Η Γαλλική κατοχή του Πειραιά οδεύει προς τον τερματισμό της.

Πολλές εκδηλώσεις τα έτη 1935 και 1936, επί Δημαρχίας Σωτήριου Στρατήγη, λάμβαναν χώρα εντός του Τινάνειου κήπου και πολλοί επώνυμοι παρέλασαν από αυτές.

1936 στον Τινάνειο Κήπο. Στην πρώτη σειρά δεσπόζει η κυρία Κοτζιά και στα δεξιά αυτής ο Δήμαρχος Πειραιά Σωτήριος Στρατήγης. Στην πίσω σειρά διακρίνεται η κυρία Δηλαβέρη.

1936 Εκδήλωση κυριών εντός του Τινάνειου Κήπου

Το 1939 ο Μιχάλης Μανούσκος καλλώπισε τον κήπο με ολλανδικά άνθη ο οποίος όμως ούτε σκιά δεν προσέφερε από την έλλειψη των δένδρων.  

Ο Τινάνειος επί Μανούσκου το 1939

Ο βομβαρδισμός της 6ης Απριλίου του 1941, άφησε το γνωστό "ενθύμιο πολέμου και κατοχής" εντός του Τινάνειου, το τεμάχιο σιδήρου από το πλοίο Κλάιν Φράιζερ που ανατινάχθηκε. Το σίδερο έμεινε για πολλά χρόνια σφηνωμένο σε δένδρο του Τινάνειου χωρίς να φέρει κάποια σχετική πληροφοριακή επιγραφή, που τελικώς μπήκε με ενέργειες της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς.

Σήμερα υπάρχει η βάση με την επιγραφή, αλλά απουσιάζει το ίδιο το σίδερο, καθώς το δένδρο κάποια στιγμή ολοκλήρωσε τον κύκλο της ζωής του και έπεσε. Tο σίδερο από την έκρηξη του Κλάν Φράιζερ βρίσκεται εντός προθήκης στη Δημοτική Πινακοθήκη του Πειραιά (παλαιό ταχυδρομείο). 

Ο Τινάνειος όπως φαίνεται μετά από την κατεδάφιση του Ρολογιού (παλαιού Δημαρχείου)

Ένας γυμνός έφηβος στη μέση του Τινάνειου:

Το 1949 η Ένωση Εφοπλιστών τοποθέτησε ένα άγαλμα, στη μέση ακριβώς του Τινάνειου, που αρχικώς έφερε την επιγραφή:

 "Εις τον συντελεστή της νίκης Έλληνα Ποντοπόρον 

Η Ένωσις Ελλήνων Εφοπλιστών - Ιούνιος 1949".

Πρόεδρος της Ένωσης Εφοπλιστών τότε ήταν ο Λουκάς Νομικός. Το άγαλμα έγινε γνωστό ως "Ποντοπόρος Έφηβος" (αν και πολλοί αποκαλούν "Γυμνός Έφηβος") και είναι του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη, που το κατασκεύασε στα χρόνια της παραμονής του στο Παρίσι. Ο Βαλσάμης ήταν ανάμεσα σε εκείνους τους 154 πνευματικούς ανθρώπους, που στις διώξεις του εμφυλίου πολέμου, με τη βοήθεια του Γάλλου Οκτάβιου Μερλιέ, φυγαδεύθηκε στη Γαλλία, φεύγοντας από τον Πειραιά στις 22 Δεκεμβρίου του 1945 με το μεταγωγικό πλοίο "Ματαρόα".

  

Τι παράξενες αντιθέσεις δημιουργεί η ιστορία; Στο μέσο ενός κήπου ενός Γάλλου Δυνάστη του Τινάν, υψώνεται σήμερα η ευχαριστία ενός καλλιτέχνη του Κώστα Βαλσάμη, που βοηθούμενος από έναν άλλο Γάλλο, τον Οκτάβιο Μερλιέ, διασώθηκε τη δύσκολη εποχή του εμφυλίου πολέμου. 

Αλλά και ο "Ποντοπόρος Έφηβος" είχε τις δικές του περιπέτειες, καθώς στις 22 Ιουλίου του 1994, εκτοπίστηκε από το κέντρο του Τινάνειου, για να τοποθετηθεί στη θέση του το μνημείο της "Εθνικής Αντίστασης" έργο του Απόστολου Φανακίδη που στους Πειραιώτες δεν άρεσε καθώς ήταν μια τεράστια μάζα από μπετόν και σίδερα. 

Tο μνημείο της "Εθνικής Αντίστασης" έργο του Απόστολου Φανακίδη 

Η απόπειρα να μπει το έργο "Εθνική Αντίσταση" στο κέντρο απέτυχε καθώς ήταν κολοσσιαίων διαστάσεων! Έτσι ο "Ποντοπόρος Έφηβος" επανήλθε στο κέντρο του Τινάνειου, χάνοντας όμως τη βάση του, καθώς αυτή έσπασε κατά τη μεταφορά. Από το 1994 μέχρι και σήμερα, ο "Ποντοπόρος νέος" στέκει επί τσιμεντένιας βάσης. Έτσι η καταπληκτική ιστορία του "Ματαρόα" που έγινε βιβλίο και ταινία, παραμένει άγνωστη, καθώς οι διερχόμενοι αγνοούν τι ακριβώς παριστάνει ένας γυμνός στη μέση ενός πάρκου.

Από το 1994 μέχρι και σήμερα, ο "Ποντοπόρος νέος" στέκει επί τσιμεντένιας βάσης. Έτσι η καταπληκτική ιστορία του "Ματαρόα" που έγινε βιβλίο και ταινία, παραμένει άγνωστη.

Όσο για τη τσιμεντοκατασκευή "Εθνική Αντίσταση" τοποθετήθηκε προς την πλευρά της Αγίας Τριάδας, όπου σηματοδοτεί την αρχή μιας Λεωφόρου που φέρει το ίδιο όνομα, "Λεωφόρος Εθνικής Αντίστασης". 

Ο κήπος στις 25 Απριλίου του 1950 μετονομάστηκε σε Θεμιστόκλειος με την υπ΄ αριθμ. 108 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου επί Δημαρχίας του υπηρεσιακού Δημάρχου Γεωργίου Χαραλαμπόπουλου (οι πρώτοι μεταπολεμικοί Δήμαρχοι έως το 1951 ήταν διορισμένοι). Έτσι ύστερα από 95 χρόνια ο Γάλλος επικεφαλής της κατοχικής δύναμης του Πειραιά, έπαψε να μνημονεύεται. Δυστυχώς όμως οι Παλαιοί Πειραιώτες σπανίως χρησιμοποιούσαν τη νέα ονομασία του κήπου και έτσι δόθηκε λανθασμένα η εντύπωση ότι ο κήπος συνεχίζει να καλείται "Τινάνειος".    

Διαβάστε επίσης:

Ο "Οίκος γυναικών" των Γάλλων του 1854

Η καταβύθιση του CLAN FRASER στο λιμάνι του Πειραιά

Ο Γυμνός Έφηβος του Τινάνειου Κήπου