Κωνσταντίνος Μπάκαλας. Ο ευεργέτης των παιδιών του Πειραιά




Του Στέφανου Μίλεση


Ήταν 13 Σεπτεμβρίου του 1940, ενάμιση περίπου μήνα πριν την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου, όταν έγινε η επίσημη παρουσίαση στον Πειραιά, στην οδό Ζωσιμαδών, ενός μεγάρου (επιβλητικού για την εποχή του), που μέχρι σήμερα είναι γνωστό στους Πειραιώτες ως Μέγαρο Μπάκαλα




Αν και πρόκειται για έναν από τους δεκάδες ευεργέτες πόλης μας, ωστόσο ποτέ το όνομά του δεν έφτασε να είναι τόσο διαδεδομένο, όπως συνέβη με άλλους, όπως για παράδειγμα τον Τζανή, τον Χατζηκυριάκο, τον Ιωνίδη ή τον Ιάκωβο Ράλλη. Κι αυτό παρότι η προσφορά του Κωνσταντίνου Μπάκαλα δεν υστερούσε των υπολοίπων, αντιθέτως μάλιστα στάθηκε σε πολλές περιπτώσεις μεγαλύτερη, καθώς προσέφερε πολλά στο Πατριωτικό Ίδρυμα και στα περίφημα συσσίτια του. Ενώ με προπολεμική ακόμα απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς, ο φιλάνθρωπος αυτός ονομάσθηκε "Μέγας Ευεργέτης της πόλης"

13 Σεπτεμβρίου 1940. Ημέρα παρουσίασης του Μέγαρου Μπάκαλα επί της οδού Ζωσιμαδών στους δημοσιογράφους
 
Πραγματική μάστιγα προπολεμικά η πείνα των παιδιών, καθώς φτωχές οικογένειες μετανάστευαν στον Πειραιά προκειμένου να ζήσουν μια καλύτερη ζωή, που δυστυχώς για πολλές εξ αυτών ποτέ δεν υπήρξε. Έτσι τα παιδιά τέτοιων οικογενειών, τριγυρνούσαν άπορα, αστέγαστα και πεινασμένα στο λιμάνι και στους δρόμους πραγματικά χαμίνια. Μόνο όποιος είχε ζήσει αυτή την τραγική ζωή από κοντά μπορούσε να εκτιμήσει την αξία ενός ζεστού πιάτου φαγητού ή τη θαλπωρή ενός κρεβατιού που θα προστάτευε από το κρύο του χειμώνα. 

Και ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας τη γνώριζε καλά καθώς ο ίδιος είχε ζήσει τη σκληρότητά της. Γεννήθηκε στο Στενό της Αρκαδίας, από γονείς που ήταν φτωχοί αγρότες που δεν είχαν τη δυνατότητα ούτε στο σχολείο να τον στείλουν, αφού στο Στενό σχολείο δεν υπήρχε. Έτσι ο μικρός Κωνσταντίνος τράβηξε έχοντας ως προορισμό να βρει την τύχη του, στην πόλη εκείνη για την οποία όλοι μιλούσαν με θαυμασμό την εποχή εκείνη. Την πόλη της οικονομικής ανάπτυξης, της εργασίας, των βιομηχανιών, της ναυτιλίας και του εμπορίου. Τον Πειραιά! Το «Διαμάντι της Μεσογείου» όπως δήλωνε την εποχή εκείνη ο Ιωάννης Μεταξάς και τα λόγια του αντηχούσαν δυνατά στα αυτιά του μικρού Κωνσταντίνου. Και αν όλοι οι δρόμοι οδηγούσαν κάποτε στη Ρώμη, για την Ελλάδα της δεκαετίας του ’30 οδηγούσαν στον Πειραιά. 

Ο οκτάχρονος Κωνσταντίνος μετά από ένα δύσκολο ταξίδι, πραγματική Οδύσσεια, έφτασε να περιπλανιέται στους δρόμους του Πειραιά. Μέσα στην φτώχεια του και στην απελπισία του έφτασε μια μέρα να χτυπήσει την πόρτα ενός πλουσίου ανθρώπου, του Κωνσταντόπουλου (Μύλοι Κωνσταντόπουλου). 

Και ο μεγάλος αλευροβιομήχανος όχι μόνο δεν του έκλεισε την πόρτα, αλλά τον έστειλε νυχτερινό σχολείο, ενώ την ημέρα τον είχε κλητήρα στα γραφεία της επιχείρησής του. Του έδωσε δηλαδή μια ευκαιρία! Σήμερα, πολλοί θα πιστεύουν λανθασμένα, στην παρεξηγημένη εποχή που ζούμε, πως είναι φυσικό όταν λαμβάνεις την προστασία ενός βιομηχάνου, να φτάσεις στην επιτυχία. Όμως ο βιομήχανος Κωνσταντόπουλος δεν άνοιξε διάπλατα τις πόρτες του παραδείσου, παρά έδωσε μια ευκαιρία, που ο μικρός Κωνσταντίνος άρπαξε την έκανε τρόπο ζωής και εργαζόμενος σκληρά πέτυχε την πρόοδό του. Τίποτε δεν του χαρίστηκε, τίποτε δεν του δόθηκε έτοιμο, όπως συνήθως συμβαίνει σήμερα με εκείνα τα παιδιά, που έχουν την τύχη να προστατεύονται διαμέσου της κληρονομικότητας από πλούσιους και πετυχημένους ανθρώπους. 

Από τη θέση του κλητήρα εργαζόταν σκληρά, περισσότερο και από εκείνους που ήταν στελέχη του εργοστασίου. «Μα πόσες ώρες εργάζεσαι;» τον ρωτούσαν οι άλλοι που τον έβλεπαν να τρέχει όλη μέρα. «Πόσες ώρες έχει η ημέρα;» απαντούσε με ερώτηση ο μικρός Κώστας. 

Τότε και μόνο άρχισε να απολαμβάνει την ευεργεσία του αλευροβιομήχανου Κωνσταντόπουλου, ο οποίος αναγνώρισε ότι είχε λάβει υπό την προστασία του ένα παιδί άξιο. Ακολούθησαν σπουδές στην Εμπορική Σχολή Πειραιώς, διάσημη για τους καταρτισμένους λογιστές που έβγαζε. Λογιστής στην αρχή ο Μπάκαλας δεν άργησε να κατακτήσει τη θέση του Διευθυντού των Μύλων. Όμως δεν αρκείται σε αυτή τη θέση. Γνωρίζοντας πλέον όλα τα μυστικά του εμπορίου και των επιχειρήσεων, δημιουργεί την δική του. Χρησιμοποιεί μάλιστα και τον αδελφό του Γιώργο, ο οποίος είχε αναζητήσει τη δική του τύχη ως μετανάστης στην Αμερική.  Με τη βοήθειά του καταφέρνει να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους εισαγωγής σιτηρών στην Ελλάδα.

 Ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας
Πορτραίτο Κοινοφελούς Ιδρύματος Αδελφών Μπάκαλα
(http://www.bakalas-foundation.gr)

Ο πλούτος που αποκτά με τον καιρό, ποτέ δεν τον κάνει να ξεχάσει τα δύσκολα παιδικά του χρόνια. Αναλαμβάνει επικεφαλής του Πατριωτικού Ιδρύματος του Πειραιά το οποίο αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα. Είναι άστεγο. Για τον σκοπό αυτό ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας διαθέτει ιδιόκτητο μέγαρο στη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Καραΐσκου. 


Το έμβλημα του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς που κυριαρχεί στο Μέγαρο επί της οδού Ζωσιμαδών

Δημιουργεί δύο παιδικά περίπτερα στις εξοχές της Βούλας για να πηγαίνουν τα φτωχά Πειραιωτόπουλα να περνούν τα καλοκαίρια τους εκεί, φεύγοντας από την αποπνικτική ατμόσφαιρα της πόλης. Και επειδή αγαπά τον Πειραιά τα ονομάζει «Πειραϊκά περίπτερα Παιδικών Εξοχών Βούλας». Διαθέτει στον Πειραιά μια μεγάλη έκταση που έχει επί της Λεωφόρου Σωκράτους (Ηρ. Πολυτεχνείου σήμερα) και Ναυάρχου Μπήττυ, όπου θα ανεγερθεί εκεί το γνωστό ΠΙΚΠΑ (Ηρώων Πολυτεχνείου και Καραολή και Δημητρίου σήμερα) που μέχρι προσφάτως φιλοξενούσε τα ιατρεία του Δημοσίου και τώρα στέκεται έρημο και παρατημένο στην τύχη του. Όταν όμως αγόρασε την έκταση αυτή ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας κατέβαλε το ποσό του ενάμιση εκατομμυρίου δραχμών, ενώ λόγω του γεγονότος ότι πάνω στην έκταση αυτή λειτουργούσαν επί παλαιών κτισμάτων καταστήματα, δόθηκαν και ανάλογες αποζημιώσεις για την απομάκρυνσή των. 


1937 - Η έκταση με το παλαιό ακίνητο πάνω της, που αγόρασε ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας στη συμβολή των οδών Λεωφ. Σωκράτους (σημερινή Ηρ. Πολυτεχνείου) και Ναυάρχου Μπήττυ (σημερινή Καραολή και Δημητρίου), αντί ενάμιση εκατομμυρίου δραχμών.
Εκεί θα αναγείρει την Παιδική Πολυκλινική του Πατριωτικού Ιδρύματος. 
Παιδιά του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς


 Ένα από δύο "περίπτερα" που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας στη Βούλα
 για τα φτωχά Πειραιωτόπουλα

Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1940 ανοίγει στους δημοσιογράφους, το μέγαρο της οδού Ζησιμαδών που προορίζεται αποκλειστικά για την κάλυψη των συσσιτίων του Πατριωτικού Ιδρύματος τα οποία διενεργούνταν στον Πειραιά ήδη όλη τη δεκαετία του '30. Εκείνο όμως που τον κάνει να ξεχωρίζει είναι το γεγονός πως δεν αρκείται μόνο στην προσφορά χρημάτων για την ανέγερση αυτών των μεγάρων, αλλά προσφέρει εργασία και ο ίδιος. Παρίσταται κατά την διάρκεια των συσσιτίων, ρωτά τα παιδιά αν τους αρέσει το φαγητό, κάνει ξαφνικές επισκέψεις τη νύχτα για να σιγουρευτεί ότι η θέρμανση δουλεύει, ότι τα παιδιά είναι καλά. Δείχνει μάλιστα το δρόμο της οικονομίας και κρατάει ο ίδιος τα βιβλία του ιδρύματος για να μην το επιβαρύνει με έξοδα λογιστού! Επιθυμεί ωστόσο και το πνεύμα της οικονομίας να κυριαρχεί στο ίδρυμα αλλά χωρίς να πέσει η ποιότητα. Έτσι, δικά του πλοία αναλαμβάνουν τη μεταφορά φασολιών από τη Ρουμανία, δικά του φορτηγά αυτοκίνητα μεταφέρουν ρεβίθια από την Αταλάντη. Όλα με προορισμό τα συσσίτια των παιδιών. Και ενώ την εποχή εκείνη κάθε παιδικό γεύμα κοστίζει σε όλη την Ελλάδα 10 δραχμές την ημέρα, στον Πειραιά κοστίζει ακριβώς τα μισά! 


Πειραιάς δεκαετία '30 - Διακόσια Πειραιωτόπουλα αναχωρούν με φορτηγά αυτοκίνητα για εξοχικά περίπτερα στη Βούλα. Στην πρώτη γραμμή στέκονται οι άνθρωποι του Διοικητικού Συμβουλίου του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς
Οι κυρίες που παρασκευάζουν τα παιδικά συσσίτια


Και το έργο του δεν σταματά μόνο στον Πειραιά. Φροντίζει στο χωριό του να κτιστεί σχολείο καθώς θυμόταν πως δεν υπήρχε αλλά και γιοφύρι. Η φήμη του φτάνει και στην πόλη τη διπλανή του χωριού του, την Τρίπολη που επίσης ζητά τη βοήθειά του και ο Μπάκαλας τη προσφέρει απλόχερα και εκεί. Στην προσωπική του ζωή δεν του άρεσε η επίδειξη πλούτου, ήταν άνθρωπος μετρημένος, ενώ δύσκολα παρίστατο σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Αυτό το χαρακτηριστικό ήταν ίσως αυτό που στέρησε από την μέγα ευεργέτη να φτάσει σε φήμη τους προγενέστερους ευεργέτες της πόλης, τον Ιωνίδη, τον Τζανή, τον Φραγκιάδη.

Θα πρέπει λοιπόν και εμείς σήμερα να «μετράμε» αλλιώς αυτά που κάποιοι προσέφεραν ως ευεργεσία στην πόλη μας. Τίποτε δεν χαρίστηκε χωρίς κόπο και χωρίς αγώνα εκ μέρους εκείνου που το προσέφερε. Διπλό το κακό όταν κτήρια ολόκληρα, προϊόντα δωρεάς στέκουν σήμερα στον Πειραιά παρατημένα και έρημα, χωρίς να υπάρχει κάποιος να τα αξιοποιήσει.

Κωνσταντίνος Μπάκαλας και Αθηνά Δηλαβέρη:

Να αναφέρουμε πως κόρες του Κωνσταντόπουλου, του αλευροβιομήχανου που έλαβε υπό την προστασία του τον Κωνσταντίνο Μπάκαλα, ήταν η Αθηνά και η Κατίνα. Η μεν Αθηνά είναι γνωστή ως Αθηνά Δηλαβέρη (μετέπειτα σύζυγος του Κρίτωνα Δηλαβέρη) ενώ η άλλη είναι η γνωστή ηθοποιός Κατίνα Παξινού. Συνεπώς ο Μπάκαλας βρέθηκε στην πορεία της ζωής του, αφού είχε πλέον επιτύχει, να συνεργαστεί στο ΠΙΚΠΑ με την Αθηνά η οποία είχε γίνει στο μεταξύ πρόεδρος του Ιδρύματος. Βρέθηκε δηλαδή να συνεργαστεί με την κόρη του ευεργέτη του. Η μοίρα της ιστορίας κλώθεται από τις απίστευτες ανθρώπινες συγκυρίες! 

Για την Αθηνά Δηλαβέρη θα πρέπει να αναφερθεί ότι ως Πρόεδρος του Ιδρύματος, στάθηκε μια πραγματική ηρωίδα, καθώς ακούραστα περιερχόταν όλα τα κέντρα διανομής συσσιτίων.
Η συνεργασία την περίοδο εκείνη του Κωνσταντίνου Μπάκαλα με την Αθηνά Δηλαβέρη επέφερε πραγματικά θαυμαστά αποτελέσματα, καθώς από 1.300 έως 1.900 παιδιά απόρων εργαζομένων, λάμβαναν καθημερινά συσσίτια! Πολλά δε εξ αυτών λάμβαναν και επιπρόσθετη βοήθεια τροφής καθώς μετάφεραν φαγητό και στις άπορες οικογένειές τους. 

Ως σημεία διανομής φαγητού στον Πειραιά του 1937 είχαν επιλεγεί να είναι τα Δημοτικά Σχολεία. Η κατανομή των συσσιτίων γινόταν ως εξής:

Διανομή Μερίδων Φαγητού σε Δημοτικά Σχολεία: 

Καμινίων: 150 
Κερατσινίου: 350
Καραβά: 150
Παλαιάς Κοκκινιάς: 300
Αγίας Σοφίας: 200
Αγίου Βασιλείου: 150

Ενώ όταν θα ανεγερθούν λίγο αργότερα και τα Μέγαρα επί της Ζωσιμαδών και η Πολυκλινική επί της Λεωφ. Σωκράτους θα διανέμονται και εκεί καθημερινώς από 150 μερίδες σε κάθε σημείο.


Συσσίτιο μικρών Πειραιωτών
Μέλη του Συμβουλίου του Πατριωτικού Ιδρύματος σε αναμνηστική φωτογραφία της 1ης Ιουνίου του 1937

Όταν μετά το θάνατό του, ανοίχτηκε η διαθήκη του Κωνσταντίνου Μπάκαλα, με έκπληξη διαπιστώθηκε ότι ο μέγας αυτός ευεργέτης, είχε μεριμνήσει όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους γέροντες καθώς και αυτούς προέβλεπε στην διαθήκη του. Σύμφωνα με αυτήν ένα ποσοστό τριάντα τοις εκατό εκ των εισοδημάτων της ακίνητης περιουσίας του, δόθηκαν σε συσσίτια γερόντων, αναπήρων και απόρων Πειραιωτών. Ενώ σημαντικά ποσά διατέθηκαν για ανώτερες σπουδές αριστούχων μαθητών του Γυμνασίου Τριπόλεως. Μερίμνησε για δωρεές ακόμα προς τις τροφίμους του Χατζηκυριάκειου Ορφανοτροφείου Θηλέων, για κάλυψη αναγκών του Ζαννείου Νοσοκομείου, ακόμα και για έργα ύδρευσης στην ιδιαίτερη πατρίδα του την κοινότητα (τότε) του Στενού. Επίσης είχε προβλέψει τα έσοδα της Παιδιατρικής Κλινικής της Λεωφ. Σωκράτους να διατίθενται για ανώτερες σπουδές μαθητών και φοιτητών της περιφέρειας Τριπόλεως. Οι τρεις συνολικά διαθήκες του ήταν ιδιόχειρες ενώ η τελευταία εξ αυτών έφερε ημερομηνία 20 Οκτωβρίου του 1961 και είχε συνταχθεί στο σπίτι του στο Παλαιό Φάληρο. Ο Μπάκαλας πέθανε τον Μάιο του 1962 και έχει ταφεί στο Κοιμητήριο της Αναστάσεως.

Όσο για την οδό Ζωσιμαδών, παραμένει μέχρι σήμερα ένας δρόμος ευεργεσίας για τους απόρους του Πειραιά, ενώ πολλά όμορφα ακίνητα σε αυτόν τον πεζόδρομο συνεχίζουν να στέκονται σε πείσμα του χρόνου.     










Προτομές Νιρβάνα και Αφεντούλη στον Πειραιά του 1940





Του Στέφανου Μίλεση

Μετά την έντονη αναταραχή των επιστρατεύσεων και των επιτάξεων των πρώτων ημερών του πολέμου, από την 28η Οκτωβρίου και ύστερα, ο τρόπος ζωής των Πειραιωτών προσαρμόστηκε γρήγορα στις νέες συνθήκες. Όλα τα κέντρα στα οποία συγκεντρώνονταν οι φιλολογούντες αλλά και μη Πειραιώτες, έκλειναν νωρίς το απόγευμα. Ο δημοσιογράφος Γ. Μπουκουβάλας, σημειώνει πως το κέντρο που έκλεινε τελευταίο, ήταν το ζαχαροπλαστείον «Όλυμπος» δίπλα στο Δημοτικό θέατρο, επί της λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου, το οποίο παρακαλώ, έκλεινε στις έξι το απόγευμα! Μια ώρα νωρίτερα είχαν κλείσει όλα τα ζαχαροπλαστεία και καφενεία της Πλατείας Κοραή. 

Ο κανόνας της συσκότισης τηρείτο από όλα τα νόμιμα κέντρα που απευθύνονταν σε οικογενειάρχες. Και αναφέρω τις δύο αυτές προϋποθέσεις δηλαδή να είναι νόμιμα και να απευθύνονται σε οικογενειάρχες. Διότι ο Πειραιάς διέθεται μεγάλο αριθμό από υπόγεια κυρίως ταβερνεία και κουτούκια, αυτά της μαγκιάς και του ρεμπέτικου, τα οποία όμως λειτουργούσαν στο περιθώριο, ακόμη και μετά την επιβολή της συσκότισης. Ακόμα, υπήρχαν και άλλα «νόμιμα» κέντρα, τα οποία όμως δεν απευθύνονταν στους οικογενειάρχες, αλλά σε ναυτικούς ή μοναχικούς ανθρώπους που έψαχναν και «ψάχνονταν», όπως τα κέντρα της Τρούμπας. Με εξαίρεση λοιπόν αυτές τις δύο κατηγορίες, τα οικογενειακά νόμιμα κέντρα στον Πειραιά ήταν ελάχιστα! 

Είναι γνωστό, ότι ο Πειραιάς θεωρείτο πόλη της εργασίας και ουδέποτε ειδικά την προπολεμική εποχή, φημίζετο για τα κοσμικά του κέντρα. Και πριν ξεσπάσει ο πόλεμος οι άνθρωποι του μόχθου και της εργασίας που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πειραϊκού πληθυσμού, μετά την εργασία δε, τραβούσαν γραμμή για το σπίτι τους, όπου κατεκλίνοντο νωρίς, προκειμένου να ανακτήσουν δυνάμεις για την επόμενη ημέρα. Έτσι, σε γενικές γραμμές τα ληφθέντα μέτρα του πολέμου, δεν τους πείραξαν και ιδιαίτερα. «Ας μάθουν επιτέλους και μερικοί γλεντζέδες να κοιμούνται νωρίτερα» έλεγαν οι περισσότεροι. 

Εκείνη την εποχή, είχαν προγραμματισθεί από τον Δήμο Πειραιώς, να λάβουν χώρα ορισμένα εγκαίνια και αποκαλυπτήρια έργων που είχαν ολοκληρωθεί. Κάποια εξ αυτών πρόλαβαν τα γεγονότα, όπως τα εγκαίνια της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής στην Καλλίπολη. Τα εγκαίνιά της έγιναν στα μέσα του Οκτωβρίου του 1940 και δεκατρείς ημέρες μετά κηρύχθηκε ο πόλεμος. 

Από τα εγκαίνια του ναού της Αγίας Παρασκευής Καλλίπολης. Ο Επίσκοπος Ταλαντίου κ. Παντελεήμων με τους ιερείς του Ναού. Γύρω τους τα μέλη της Επιτροπής Ανέγερσης. Ο ναός ανεγέρθηκε στην θέση που πριν υπήρχε παράπηγμα από το 1927. Το πρώτο εκείνο παράπηγμα είχε ανεγερθεί από τον ιερέα Μιχαήλ Καρακάση.
 
Άλλα όμως έμειναν ανολοκλήρωτα, καθώς οι πολεμικές περιστάσεις ανέκοψαν τις τελετές που είχαν προγραμματιστεί, αφού απαγορεύονταν οι υπαίθριες συγκεντρώσεις. Δύο τέτοιες τελετές που αναβλήθηκαν, αφορούσαν στα αποκαλυπτήρια των προτομών του λογοτέχνη και Ακαδημαϊκού Παύλου Νιρβάνα και του ιατροφιλοσόφου Θεόδωρου Αφεντούλη.  Καθώς ήταν ιατροί και οι δύο, όταν ήταν εν ζωή, είχε ανατεθεί σε έναν άλλο ιατρό γνωστό τότε στον Πειραιά τον Γ. Σουσάνα, να εκθέσει το πολυσχιδές έργο τους κατά τη διάρκεια των τελετών. Και ενώ ο κακόμοιρος ο Σουσάνας προσπαθούσε να χωρέσει τη μεγάλη σε έκταση εργογραφία του καθενός σε λίγα χειρόγραφα, ήρθε ο πόλεμος και έμεινε χωρίς να μπορέσει να πει δύο λόγια για τους μεγάλους αυτούς πνευματικούς άνδρες. 

Τα αποκαλυπτήρια των προτομών τους έγιναν χωρίς δημόσιες συγκεντρώσεις, σχεδόν στα κρυφά τον Δεκέμβριο του 1940, λίγες ημέρες πριν τις εορτές των Χριστουγέννων. Είχε προηγηθεί ο ιταλικός βομβαρδισμός της 5ης Νοεμβρίου, με θύματα αρκετούς Πειραιώτες που ψώνιζαν την ημέρα εκείνη από τη λαϊκή της Πηγάδας (η λαϊκή γινόταν και τότε ημέρα Τρίτη, όπως και σήμερα). Και μπορεί οι Ιταλοί να μην είχαν κάνει τεράστια ζημιά στην πόλη, είχαν όμως δώσει το εύνασμα για τα αυστηρά μέτρα παθητικής αεράμυνας, που ουσιαστικά άρχισαν να εφαρμόζονται από την 5η Νοεμβρίου και μετά. 



Έτσι η προτομή του Αφεντούλη τοποθετήθηκε άνευ εξαγγελίας στα κηπάκια έναντι του Δημοτικού Θεάτρου, εκεί που αργότερα θα τοποθετηθεί ο ανδριάντας του Ελευθερίου Βενιζέλου πριν τον εκδιώξει βιαίως το τέρας του Μετρό. Ενώ η προτομή του Νιρβάνα τοποθετήθηκε επίσης αθόρυβα, έναντι του γνωστού καφενείου στο Πασαλιμάνι με την επωνυμία «Μοντέρνο», εκεί που σήμερα βρίσκεται μια άχαρη πολυκατοικία, με γνωστό σούπερ μάρκετ στο ισόγειο. Βέβαια επρόκειτο για προσωπικότητες που δεν ήταν μόνο γνωστές στους φιλολογούντες, αλλά σε όλους τους Πειραιώτες. Και οι άνθρωποι τότε εγνώριζαν και αναγνώριζαν την πνευματική προσπάθεια γι’  αυτό και τον πολιτισμό τον κατέτασσαν όμοια με τον αθλητισμό. Όταν λοιπόν ξαφνικά έβλεπαν μπροστά τους την προτομή του Νιρβάνα, αναγνώριζαν στο μαρμάρινο πρόσωπό του, έναν άνθρωπο που ανέβασε την πόλη τους λίγο ψηλότερα. Κι όταν διέρχονταν από το Πασαλιμάνι αποκαλύπτονταν για λίγο εις ένδειξη σεβασμού, προτού συνεχίσουν την πορεία τους. 

Οι προτομές των Αφεντούλη (αριστερά) και Νιρβάνα εντός των αποθηκών του Δήμου πριν τη τοποθέτησή τους

Και ευχαριστιούνταν οι Πειραιώτες για δύο λόγους. Ο πρώτος ήταν ότι ο Δήμος είχε από μόνος του αναλάβει την πρωτοβουλία να αναγνωρίσει με αυτόν τον τρόπο την προσφορά τους. Ο δεύτερος, ότι λίγο πιο κάτω από την προτομή του Νιρβάνα, στην Πλατεία Φρεαττύδας είχε στηθεί η προτομή του Λάμπρου Πορφύρα. Και ήταν γνωστό σε όλους τους Φρεαττυδιώτες και Πασαλιμανιώτες, πως Νιρβάνας και Πορφύρας ήταν, όσο ζούσαν, αγαπημένοι φίλοι που τους άρεσε να αγναντεύουν τη θάλασσα. Ήταν λοιπόν ευχαριστημένοι όταν τους έβλεπαν, έστω και μαρμαρωμένους, να γειτνιάζουν ο ένας κοντά στον άλλο, στραμμένοι προς τη θάλασσα. Αυτή ήταν η συνείδηση των Πειραιώτών, αλλά και των περισσοτέρων Ελλήνων τότε. Αποκαλύπτονταν όταν περνούσαν μπροστά από τις προτομές. 

Δεν γεννάται λοιπόν καμία απορία για το πώς θριάμβευσαν στα βουνά της Αλβανίας, οι άνθρωποι εκείνοι,  οι βαπτισμένοι σε ήθος, σε τιμιότητα και σε ευλάβεια που ενώ τα παιδιά τους μάχονταν υπέρ πατρίδος, οι ίδιοι απέδιδαν τιμές σε προτομές ανθρώπων του πολιτισμού. 
     

Ιστορίες των γερμανικών πυροβολείων της Πειραϊκής



του Στέφανου Μίλεση

Με την εισβολή των Γερμανών κατακτητών στον Πειραιά, ένα από τα πρώτα οχυρωματικά έργα που φρόντισαν να κατασκευάσουν ήταν κάτι τεράστια πυροβολεία κατά μήκος της Πειραϊκής Χερσονήσου. Αυτά, ήταν μόνιμα επανδρωμένα από γερμανική φρουρά, η οποία επόπτευε όλο το μήκος του ορίζοντα, προστατεύοντας το σημαντικής σπουδαιότητας για τους Γερμανούς πλέον, λιμάνι του Πειραιά. Αργότερα μάλιστα, ο Πειραιάς θα αποτελούσε για τα συμφέροντά τους, λιμένα στρατηγικής σημασίας καθώς μέσω αυτού, θα τροφοδοτούσαν τα στρατεύματά τους τα οποία διεξήγαγαν τον πόλεμο της ερήμου στη Βόρεια Αφρική. 





Φεύγοντας οι κατακτητές, ανατίναξαν όλα τα πυροβολεία της Πειραϊκής, μέσα στη μανία τους να καταστρέψουν τα πάντα. Η καταστροφή αυτών των πυροβολείων, δεν έγινε με απλή ανατίναξη.  

Αφού ξήλωσαν τα γιγαντιαία πυροβολεία, που σκόπευαν κάθε σημείο του ορίζοντα του Σαρωνικού Κόλπου, άφησαν κενές τις τεράστιες τσιμεντένιες βάσεις τους. Έτσι, μέχρι σήμερα έμειναν κατά μήκος της Πειραϊκής, τα τσιμεντένια βάθρα, που κάποτε φιλοξενούσαν πάνω τους κανόνια που έριχναν οβίδες μεγάλες, του μισού μέτρου. Στη συνέχεια, συγκέντρωσαν όλα τα πυροβόλα αυτών των βάσεων, μαζί με υλικό που υφάρπαξαν από το Ναύσταθμο της Σαλαμίνας, τα φόρτωσαν σε φορτηγίδες, τις οποίες βύθισαν έξω από τις Φλέβες. 

Οι οβίδες όμως με τις οποίες ήταν εφοδιασμένο κάθε πυροβολείο πετάχθηκαν πρόχειρα στη θάλασσα ή απλά αφέθηκαν ανάμεσα στις τεράστιες ρωγμές των βράχων της Πειραϊκής. Αυτές οι οβίδες αποτέλεσαν στη συνέχεια αντικείμενο έρευνας από τους μικρούς Πειραιώτες, οι οποίοι είχαν επιδοθεί χωρίς φόβο σε ένα πραγματικά επικίνδυνο "ψάρεμα"!

Ο Απόστολος Χατζηελευθεριάδης περιγράφει πολύ χαρακτηριστικά στην αυτοβιογραφία του που φέρει τίτλο " Ένα πειραιωτάκι στα χρόνια της φωτιάς 1940 - 1945" πως ακριβώς γινόταν αυτό το περάδοξο ψάρεμα των οβίδων, καθώς και ο ίδιος συμμετείχε σε αυτό. 

Οι μικροί εντοπίζανε τις οβίδες με το γυαλί για τα χταπόδια. Άλλες οβίδες ήταν χωμένες μέσα στην άμμο και άλλες ανάμεσα στα βράχια. Αφού τις ψάρευαν, έβγαζαν το καψούλι και το μπαρούτι τους το... πουλούσαν στους ψαράδες με την οκά για δυναμίτη!




Η περίπτωση του μικρού Ντίνου Χάη

Οι αστυφύλακες έκαναν περιπολίες για να αποτρέψουν αυτό το επικίνδυνο ψάρεμα, που για τους μικρούς πειραιώτες είχε γίνει παιχνίδι από το οποίο μάλιστα έβγαζαν και χρήματα! 

Και οι μανάδες όμως γνωρίζοντας τον κίνδυνο, κάθε τόσο, έτρεχαν στο Τμήμα της Καλλίπολης, κάνοντας παράπονα στον αξιωματικό φυλακής, ότι τα παιδιά τους κινδύνευαν να σκοτωθούν. Και πραγματικά η κάθοδος τότε στα βράχια της Πειραϊκής ισοδυναμούσε με είσοδο σε ναρκοπέδιο! 

Όπως περιγράφει ο Απόστολος Χατζηελευθεριάδης κάποτε συνέβη ένας μικρός να καεί ζωντανός. Ήταν ο μικρός Ντίνος Χάης. Είχε βάλει στις εσωτερικές τσέπες του τα λεγόμενα "μακαρόνια" μπαρούτι. Ξαφνικά αυτά έσκασαν. Τον έβαλαν τον μικρό Ντίνο Χάη σε ένα καροτσάκι και τον έτρεχαν στο Τζάνειο Νοσοκομείο. 

Έτρεχαν πίσω του και όλα τα υπόλοιπα παιδιά που έκαναν αυτή την δουλειά. Ο μικρός Ντίνος ήταν λιπόθυμος με τις τσουρουφλισμένες σάρκες του. Το παιχνίδι με το ψάρεμα των γερμανικών οβίδων είχε κοστίσει τη ζωή του μικρού παιδιού και το σπίτι του στην γωνία των οδών Καρπάθου και Θεμιστοκλέους έκλεισε για πάντα. 

Η κηδεία του μικρού Ντίνου Χάη έγινε στην Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής με την πλήρη συμμετοχή όλων των παιδιών των σχολείων της Θειακάκη, της Καρούση και του Δημοτικού της οδού Καλυψούς.



Ο λούστρος των Πυροβολείων, ο Τζιμ Παπατζίμ (ο κατάσκοπος)

Κάτω ακριβώς από τη ταβέρνα του "Αργύρη" τη γνωστή κάποτε για τους μεζέδες της, υπήρχε ένα από τα μεγαλύτερα επάκτια πυροβολεία. Εκείνο το πυροβολείο λοιπόν του "Αργύρη", ένας πλανόδιος λούστρος, ο Τζιμ Παπατζίμ, είχε μετατρέψει σε κατοικία του, σε ό,τι βέβαια είχε απομείνει από αυτό μετά την διάλυσή του από τους Γερμανούς.

Ο έρμος, παράξενος αυτός στιλβωτής του Πειραιά ήταν ιδιόμορφος άνθρωπος, καθώς ήταν στα μαύρα ντυμένος, με μακριά μαύρα γένια. Είχε γίνει γνωστός στον Πειραιά πολύ καιρό πριν ακόμα εμφανιστεί να διαμένει στο πυροβολείο του "Αργύρη". Είχε παρουσιαστεί από το πουθενά στους δρόμους του Πειραιά, χωρίς να γνωρίζει κανείς, πού βάσταγε η σκούφια του, ούτε καν οι άλλοι λούστροι στους οποίους τους ήταν τελείως άγνωστος. Μιλούσε αγγλικά, γερμανικά και γαλλικά σαν την μητρική του γλώσσα και στην Καλλίπολη του είχανε δώσει το παρατσούκλι ο "κατάσκοπος"! Πριν λοιπόν μετακομίσει στου "Αργύρη" περνούσε τις νύχτες του στα παγκάκια του Τινάνειου κήπου.




Η έκρηξη του "Κλάν Φρέϊζερ", του πλοίου με τη δυναμίτιδα, βρήκε τον Παπατζίμ να κατοικεί στον Τινάνειο με μια λαμαρίνα παραμορφωμένη να προσγειώνεται δέκα πόντους δίπλα του και να χώνεται βαθιά μέσα στη γη, εκτός της άλλης της γνωστής λαμαρίνας που για χρόνια είχε καρφωθεί σε έναν κορμό δένδρου μέσα στον Τινάνειο. Ο Παπατζίμ είχε ξεθάψει την ουρανοκατέβατη λαμαρίνα της έκρηξης και έκτοτε τη μετέφερε με τα χέρια στις διάφορες γειτονιές, όπου μετακόμιζε. Την θεωρούσε τυχερή... αποσκευή σταλμένη από τον... Θεό. 

Μια μέρα ο κάτοικος του πυροβολείου κάτω από του "Αργύρη" ο Τζιμ Παπατζίμ, ο "κατάσκοπος" χάθηκε, λες και τον κατάπιε η γη και κανείς δεν έμαθε ποτέ για την ζωή του.



Πολλά Πειραιωτόπουλα μεταπολεμικά είχαν χάσει εκτός από την ζωή τους, άλλα χέρια, άλλα πόδια ψαρεύοντας είτε οβίδες, είτε ψάχνοντας μέσα στα τσιμεντένια οχυρά να βρουν δήθεν "λίρες" που είχαν θάψει η Γερμανοί φεύγοντας από την Ελλάδα με σκοπό να επιστρέψουν και να τις πάρουν. 
Μέχρι και την δεκαετία του '80 οι εφημερίδες συνέχιζαν να καταγράφουν ανάλογα περιστατικά με παρατημένα εκρηκτικά στην Πειραϊκή χερσόνησο.  


Είκοσι φωτογραφίες από τον παλιό Πειραιά.


Το Τραμ της Φρεαττύδας, περνά μπροστά από το Ρωσικό Νοσοκομείο. Στην οροφή του αναγράφει το δρομολόγιό του σύμφωνα με τις ονομασίες της εποχής. Σταθμός Σ.Α.Π. - Οδός Ηφαίστου - Μουνυχία - Φρεαττύς.

Η οδός Ηφαίστου είναι η σημερινή Ελευθερίου Βενιζέλου. Ως Μουνυχία θεωρείτο τότε ο λιμένας της Ζέας (Πασαλιμάνι), γι΄ αυτό και η σημερινή Λεωφόρος Γρηγορίου Λαμπράκη, καλείτο τότε λεωφόρος Μουνυχίας. Το λάθος αποκαταστάθηκε και σήμερα Μουνυχία αποκαλείται το Μικρολίμανο (Τουρκολίμανο). Περισσότερα για τη Φρεαττύδα εδώ.

Η Ακτή Μιαούλη επιχρωματισμένη δημιουργεί την εντύπωση ενός πίνακα ζωγραφικής. Από τη μια πλευρά του δρόμου κυριαρχεί το πλήθος των εμπορικών και από την παραλιακή πλευρά στη σειρά τα περίπτερα. 


Στη συμβολή της Ακτής Μιαούλη με την οδό Μπουμπουλίνας συναντούμε το γνωστό "Μέγαρο Αδελφών Βάττη" (ή και Βάτη) που σήμερα στεγάζει υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας. Κατασκευάστηκε από τον Αρχιτέκτονα Α. Νικολούδη το 1924 ώστε κάποιο τμήμα του να στεγάζει ξενοδοχείο πολυτελείας ενώ το υπόλοιπο προοριζόταν για εγκατάσταση εμπορικών επιχειρήσεων. Περισσότερα για την ιστορία του εδώ





Η μαρμάρινη επιγραφή στα ρωσικά, κυριαρχεί στη πρόσοψη του σημερινού Ναυτικού Νοσοκομείου Πειραιά. Σήμερα στην ίδια θέση φέρει την επιγραφή Ν.Ν.Π. Πάνω από την είσοδο του νοσοκομείου Ρώσοι που αποτελούν μέρος του προσωπικού λαμβάνουν θέση προς φωτογράφηση. Περισσότερα για το Ρωσικό Νοσοκομείο Πειραιά εδώ


Το Δημαρχείο Πειραιώς (Ωρολόγιο) με το καφενείο στο ισόγειο. Περισσότερα για το ιστορικό κατεδάφισης του ιστορικού αυτού κτηρίου εδώ, σε μια παρουσίαση από τις 27 Απριλίου του 2012. 


Θα μπορούσε να είναι πίνακας ζωγραφικής. Είναι όμως φωτογραφία. Ιστιοφόρα στο λιμάνι του Πειραιά


Ο Λιμένας της Ζέας με τις εγκαταστάσεις του αρχαιότερου ελληνικού αθλητικού σωματείου του Ομίλου Ερετών να διακρίνονται στα αριστερά. Ο Πρίγκιπας Αλέξανδρος γνωστός για τις αθλητικές του ενασχολήσεις, κατέβαινε συστηματικά για προπόνηση στον Όμιλο Ερετών. Περισσότερα για την ενασχόληση του Αλέξανδρου με την κωπηλασία εδώ, ενώ για την ιστορία του Ομίλου Ερετών εδώ


Η Φρεαττύς επιχρωματισμένη. Νεοκλασικά αρχοντικά φροντισμένα, σε ανθρώπινο μέτρο με τον αέρα να κυκλοφορεί ελεύθερα ανάμεσα στα κτήρια. Κυριαρχούν οι ανοικτοί ορίζοντες και προς τη θάλασσα και προς τον ουρανό.


Ο Λόφος του Προφήτη Ηλία φανερά αραιοκατοικημένος. Αριστερά η Πλατεία Λουτρών μετέπειτα Πλατεία Κανάρη.


Η Βασιλική Αποβάθρα. Πρόεδροι, Βασιλείς, Πρωθυπουργοί αποβιβάζονταν με ακάτους και βάρκες στο συγκεκριμένο σημείο του λιμανιού ανάμεσα από το Δημαρχείο Πειραιώς και τον Άγιο Σπυρίδωνα. Ο χώρος που οι ξένοι υψηλοί προσκεκλημένοι έβλεπαν πρώτο κατά την επίσκεψή τους στην Ελλάδα.


Η οδός Φίλωνος στη συμβολή με την Λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου Α'. Δεξιά ο Τινάνειος κήπος. Αριστερά το γωνιακό κτήριο που υπήρχε πριν τη θέση του καταλάβει το Μέγαρο Σπυράκη, που κυριάρχησε στην περιοχή από το 1915 και ύστερα. Περισσότερα για το Μέγαρο του Ανδρέα Σπυράκη εδώ.

Η απουσία του μεγάρου Σπυράκη μας "δείχνει" ότι πρόκειται για δελτάριο πριν από το προαναφερόμενο έτος. Ακριβώς σε αυτό το σημείο στις 18 Ιουλίου του 1959 θα βρεθούν τυχαία από εργασίες εταιρείας ύδρευσης τα περίφημα χάλκινα αγάλματα. Περισσότερα για τον Θησαυρό του Πειραιά εδώ.


Λεπτομέρεια από την είσοδο του Μεγάρου των αδελφών Βάττη. Μια από τις εταιρείες που στεγαζόταν εδώ ήταν και το Γενικό Πρακτορείο Τουρκικής Ατμοπλοΐας  η οποία κατά τη διάρκεια της κατοχής θα πρακτορεύσει το Τουρκικό πλοίο "Κουρτουλούς" το οποίο θα αποτελέσει το μοναδικό πλοίο που θα εξαιρεθεί από το συμμαχικό ναυτικό αποκλεισμό, με σκοπό τη μεταφορά τροφίμων στον δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό. Τα ταξίδια του "Κουρτουλούς" θα είναι "σωσμός για τους πολλούς". "Έρχεται, έρχεται το Κουρτουλούς" φώναζαν στην οδό Μπουμπουλίνας, όταν μάθαιναν από το εν λόγω πρακτορείο το επόμενο δρομολόγιό του. Περισσότερα για το "Κουρτουλούς" εδώ.


Όψη του εμπορικού λιμένα Πειραιώς στις αρχές του εικοστού αιώνα. Τα ιστία κυριαρχούσαν ακόμη.



Η Φωτογράφιση έγινε τον Ιούνιο του 1906, προκειμένου να εκδοθεί επιστολικό δελτάριο που να απεικονίζει το αντιτορπιλικό "Νίκη". Το "Νίκη" ήταν το πρώτο πολεμικό πλοίο που αγοράστηκε με χρήματα του λαχείου στόλου. Το Λαχείο αυτό πωλείτο σε χορούς και άλλες εκδηλώσεις από Σωματεία του Πειραιά και του Νέου Φαλήρου, με τα έσοδά του να προορίζονται για την ενίσχυση του εθνικού μας στόλου. 


Άλλη μια φωτογραφία της Φρεαττύδας, όπου αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης πολλών ταβερνών, οινοπωλείων και Ζυθοπωλείων. Σε πολλά από αυτά συγκεντρώνονταν πνευματικοί άνθρωποι του Πειραιά όπως ο Λάμπρος Πορφύρας, ο Παύλος Νιρβάνας ή ο Γεώργιος Στρατήγης. Ο τελευταίος ήταν ο πρώτος ποιητής του οποίου το όνομα ταυτίστηκε με τη Φρεαττύδα. Μαζί με τον Αχιλλέα Παράσχο έτρωγαν μαύρο χαβιάρι στα βράχια της Φρεαττύδας.
Δυστυχώς σήμερα μόνο ο Λάμπρος Πορφύρας είναι γνωστός ως ποιητής της Φρεαττύδας και υπάρχει και η προτομή του. Ο Γεώργιος Στρατήγης αγνοήθηκε, παρότι η φήμη του στην εποχή του ήταν τέτοια που όταν ο Καβάφης έφτασε από την Αλεξάνδρεια στην Ελλάδα ζήτησε να τον συναντήσει.
Περισσότερα για τον ποιητή της Φρεαττύδας Γεώργιο Στρατήγη εδώ
Γάλλοι που από τις 18 Νοεμβρίου του 1917 έχουν αποβιβαστεί απροκάλυπτα πλέον και εγκαθίστανται σε κάθε σημείο του Πειραιά. Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1916 είχαν φροντίσει να ελέγχουν το Δημαρχιακό Μέγαρο, το Τ.Τ.Τ. (Ταχυδρομείο, Τηλεγραφείο και Τηλεφωνείο) και τα σημαντικότερα κτήρια της πόλης. Ο Δημοτικός Σύμβουλος Πειραιά Γεώργιος Καζανόβας (Βενιζελικής παράταξης) αναφωνεί "Ευπρόσδεκτος ας είνε η αύρα, ήτις ωδήγησε τα πλοία σας εις την χώραν μας! Ζήτω η ένδοξος, η αιωνία και αθάνατος Γαλλία και αι Δυνάμεις, αι οποίαι προστατεύουν την Ελλάδα.".
Περισσότερα για την ιστορία της εποχής, και την επιχείρηση των Γάλλων που έλαβε το όνομα "Ελληνικός Εσπερινός" εδώ

Το Λύκειο του Ζήση Αγραφιώτου επί της Λεωφόρου Σωκράτους. Πρόκειται για ένα από τα κτήρια που χρησιμοποίησε ο Αγραφιώτης για να στεγάσει το σχολείο του. Επί της λεωφόρου Σωκράτους είχε δύο μεταστεγάσεις στην ιστορία του το σχολείο. Η πρώτη ήταν όταν μετά το 1911 βρέθηκε στη συμβολή Λεωφ. Σωκράτους και Σωτήρος Διός, στην οικία του Δομεστίνη. Ενώ το 1923 εγκαταστάθηκε στην Τερψιθέα στην οικία Ζαλοκώστα (Σωκράτους 63 και Γλάδστωνος). Περισσότερα για το Λύκειο του Ζήση Αγραφιώτου εδώ.

Στο Λιμένα Ζέας λίγο μετά την Πλατεία Κανάρη. Στο βάθος κυριαρχεί το θέατρο του επιχειρηματία Αναστασίου Τσόχα. Παρατηρήστε ωστόσο το όνομα της βάρκας, κάτω αριστερά της φωτογραφίας. Φέρει την ονομασία "Κυναίγειρος" (με λατινικά γράμματα). Ο Κυναίγειρος ήταν ο αδελφός του Αισχύλου που όταν μετά τη μάχη του Μαραθώνα, θέλησε να κρατήσει με το χέρι του μια περσική τριήρη που έφευγε, του το έκοψε ένας Πέρσης στρατιώτης. Ο Κυναίγειρος έπιασε το περσικό πλοίο με το άλλο, αλλά ο στρατιώτης του το έκοψε κι αυτό. Τέλος προσπάθησε να το κρατήσει με τα δόντια και ο Πέρσης του έκοψε το κεφάλι. Ο ήρωας Κυναίγειρος και η ιστορία του ήταν τότε γνωστή στον ιδιοκτήτη της μικρής βάρκας του Πασαλιμανιού. Σήμερα δεν γνωρίζω πόσοι απόφοιτοι γνωρίζουν τη συγκεκριμένη ιστορία.

Ο σχολιασμός των φωτογραφιών έγινε από τον Στέφανο Μίλεση


"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"