Κωνσταντίνος Μπάκαλας. Ο ευεργέτης των παιδιών του Πειραιά

Του Στέφανου Μίλεση

Ήταν 13 Σεπτεμβρίου του 1940, ενάμιση περίπου μήνα πριν την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου, όταν έγινε η επίσημη παρουσίαση στον Πειραιά, στην οδό Ζωσιμαδών, ενός μεγάρου (επιβλητικού για την εποχή του), που μέχρι σήμερα είναι γνωστό στους Πειραιώτες ως Μέγαρο Μπάκαλα. 

Αν και πρόκειται για έναν από τους δεκάδες ευεργέτες πόλης μας, ωστόσο ποτέ το όνομά του δεν έφτασε να είναι τόσο διαδεδομένο, όπως συνέβη με άλλους, όπως για παράδειγμα τον Τζανή, τον Χατζηκυριάκο, τον Ιωνίδη ή τον Ιάκωβο Ράλλη. Κι αυτό παρότι η προσφορά του Κωνσταντίνου Μπάκαλα δεν υστερούσε των υπολοίπων, αντιθέτως μάλιστα στάθηκε σε πολλές περιπτώσεις μεγαλύτερη, καθώς προσέφερε πολλά στο Πατριωτικό Ίδρυμα και στα περίφημα συσσίτια του. Ενώ με προπολεμική ακόμα απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς, ο φιλάνθρωπος αυτός ονομάσθηκε "Μέγας Ευεργέτης της πόλης". 

13 Σεπτεμβρίου 1940. Ημέρα παρουσίασης του Μέγαρου Μπάκαλα επί της οδού Ζωσιμαδών στους δημοσιογράφους

 

Πραγματική μάστιγα προπολεμικά η πείνα των παιδιών, καθώς φτωχές οικογένειες μετανάστευαν στον Πειραιά προκειμένου να ζήσουν μια καλύτερη ζωή, που δυστυχώς για πολλές εξ αυτών ποτέ δεν υπήρξε. Έτσι τα παιδιά τέτοιων οικογενειών, τριγυρνούσαν άπορα, αστέγαστα και πεινασμένα στο λιμάνι και στους δρόμους πραγματικά χαμίνια. Μόνο όποιος είχε ζήσει αυτή την τραγική ζωή από κοντά μπορούσε να εκτιμήσει την αξία ενός ζεστού πιάτου φαγητού ή τη θαλπωρή ενός κρεβατιού που θα προστάτευε από το κρύο του χειμώνα. 

Και ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας τη γνώριζε καλά καθώς ο ίδιος είχε ζήσει τη σκληρότητά της. Γεννήθηκε στο Στενό της Αρκαδίας, από γονείς που ήταν φτωχοί αγρότες που δεν είχαν τη δυνατότητα ούτε στο σχολείο να τον στείλουν, αφού στο Στενό σχολείο δεν υπήρχε. Έτσι ο μικρός Κωνσταντίνος τράβηξε έχοντας ως προορισμό να βρει την τύχη του, στην πόλη εκείνη για την οποία όλοι μιλούσαν με θαυμασμό την εποχή εκείνη. Την πόλη της οικονομικής ανάπτυξης, της εργασίας, των βιομηχανιών, της ναυτιλίας και του εμπορίου. Τον Πειραιά! Το «Διαμάντι της Μεσογείου» όπως δήλωνε την εποχή εκείνη ο Ιωάννης Μεταξάς και τα λόγια του αντηχούσαν δυνατά στα αυτιά του μικρού Κωνσταντίνου. Και αν όλοι οι δρόμοι οδηγούσαν κάποτε στη Ρώμη, για την Ελλάδα της δεκαετίας του ’30 οδηγούσαν στον Πειραιά. 

Ο οκτάχρονος Κωνσταντίνος μετά από ένα δύσκολο ταξίδι, πραγματική Οδύσσεια, έφτασε να περιπλανιέται στους δρόμους του Πειραιά. Μέσα στην φτώχεια του και στην απελπισία του έφτασε μια μέρα να χτυπήσει την πόρτα ενός πλουσίου ανθρώπου, του Κωνσταντόπουλου (Μύλοι Κωνσταντόπουλου). 

Και ο μεγάλος αλευροβιομήχανος όχι μόνο δεν του έκλεισε την πόρτα, αλλά τον έστειλε νυχτερινό σχολείο, ενώ την ημέρα τον είχε κλητήρα στα γραφεία της επιχείρησής του. Του έδωσε δηλαδή μια ευκαιρία! Σήμερα, πολλοί θα πιστεύουν λανθασμένα, στην παρεξηγημένη εποχή που ζούμε, πως είναι φυσικό όταν λαμβάνεις την προστασία ενός βιομηχάνου, να φτάσεις στην επιτυχία. Όμως ο βιομήχανος Κωνσταντόπουλος δεν άνοιξε διάπλατα τις πόρτες του παραδείσου, παρά έδωσε μια ευκαιρία, που ο μικρός Κωνσταντίνος άρπαξε την έκανε τρόπο ζωής και εργαζόμενος σκληρά πέτυχε την πρόοδό του. Τίποτε δεν του χαρίστηκε, τίποτε δεν του δόθηκε έτοιμο, όπως συνήθως συμβαίνει σήμερα με εκείνα τα παιδιά, που έχουν την τύχη να προστατεύονται διαμέσου της κληρονομικότητας από πλούσιους και πετυχημένους ανθρώπους. 

Από τη θέση του κλητήρα εργαζόταν σκληρά, περισσότερο και από εκείνους που ήταν στελέχη του εργοστασίου. «Μα πόσες ώρες εργάζεσαι;» τον ρωτούσαν οι άλλοι που τον έβλεπαν να τρέχει όλη μέρα. «Πόσες ώρες έχει η ημέρα;» απαντούσε με ερώτηση ο μικρός Κώστας. 

Τότε και μόνο άρχισε να απολαμβάνει την ευεργεσία του αλευροβιομήχανου Κωνσταντόπουλου, ο οποίος αναγνώρισε ότι είχε λάβει υπό την προστασία του ένα παιδί άξιο. Ακολούθησαν σπουδές στην Εμπορική Σχολή Πειραιώς, διάσημη για τους καταρτισμένους λογιστές που έβγαζε. Λογιστής στην αρχή ο Μπάκαλας δεν άργησε να κατακτήσει τη θέση του Διευθυντού των Μύλων. Όμως δεν αρκείται σε αυτή τη θέση. Γνωρίζοντας πλέον όλα τα μυστικά του εμπορίου και των επιχειρήσεων, δημιουργεί την δική του. Χρησιμοποιεί μάλιστα και τον αδελφό του Γιώργο, ο οποίος είχε αναζητήσει τη δική του τύχη ως μετανάστης στην Αμερική.  Με τη βοήθειά του καταφέρνει να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους εισαγωγής σιτηρών στην Ελλάδα.

 Ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας

Πορτραίτο Κοινοφελούς Ιδρύματος Αδελφών Μπάκαλα

(http://www.bakalas-foundation.gr)

Ο πλούτος που αποκτά με τον καιρό, ποτέ δεν τον κάνει να ξεχάσει τα δύσκολα παιδικά του χρόνια. Αναλαμβάνει επικεφαλής του Πατριωτικού Ιδρύματος του Πειραιά το οποίο αντιμετωπίζει ένα πρόβλημα. Είναι άστεγο. Για τον σκοπό αυτό ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας διαθέτει ιδιόκτητο μέγαρο στη συμβολή των οδών Μπουμπουλίνας και Καραΐσκου. 

Το έμβλημα του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς που κυριαρχεί στο Μέγαρο επί της οδού Ζωσιμαδών

Δημιουργεί δύο παιδικά περίπτερα στις εξοχές της Βούλας για να πηγαίνουν τα φτωχά Πειραιωτόπουλα να περνούν τα καλοκαίρια τους εκεί, φεύγοντας από την αποπνικτική ατμόσφαιρα της πόλης. Και επειδή αγαπά τον Πειραιά τα ονομάζει «Πειραϊκά περίπτερα Παιδικών Εξοχών Βούλας». Διαθέτει στον Πειραιά μια μεγάλη έκταση που έχει επί της Λεωφόρου Σωκράτους (Ηρ. Πολυτεχνείου σήμερα) και Ναυάρχου Μπήττυ, όπου θα ανεγερθεί εκεί το γνωστό ΠΙΚΠΑ (Ηρώων Πολυτεχνείου και Καραολή και Δημητρίου σήμερα) που μέχρι προσφάτως φιλοξενούσε τα ιατρεία του Δημοσίου και τώρα στέκεται έρημο και παρατημένο στην τύχη του. Όταν όμως αγόρασε την έκταση αυτή ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας κατέβαλε το ποσό του ενάμιση εκατομμυρίου δραχμών, ενώ λόγω του γεγονότος ότι πάνω στην έκταση αυτή λειτουργούσαν επί παλαιών κτισμάτων καταστήματα, δόθηκαν και ανάλογες αποζημιώσεις για την απομάκρυνσή των. 

1937 - Η έκταση με το παλαιό ακίνητο πάνω της, που αγόρασε ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας στη συμβολή των οδών Λεωφ. Σωκράτους (σημερινή Ηρ. Πολυτεχνείου) και Ναυάρχου Μπήττυ (σημερινή Καραολή και Δημητρίου), αντί ενάμιση εκατομμυρίου δραχμών.
Εκεί θα αναγείρει την Παιδική Πολυκλινική του Πατριωτικού Ιδρύματος. 

Παιδιά του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς

 Ένα από δύο "περίπτερα" που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Μπάκαλας στη Βούλα

 για τα φτωχά Πειραιωτόπουλα

Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1940 ανοίγει στους δημοσιογράφους, το μέγαρο της οδού Ζησιμαδών που προορίζεται αποκλειστικά για την κάλυψη των συσσιτίων του Πατριωτικού Ιδρύματος τα οποία διενεργούνταν στον Πειραιά ήδη όλη τη δεκαετία του '30. Εκείνο όμως που τον κάνει να ξεχωρίζει είναι το γεγονός πως δεν αρκείται μόνο στην προσφορά χρημάτων για την ανέγερση αυτών των μεγάρων, αλλά προσφέρει εργασία και ο ίδιος. Παρίσταται κατά την διάρκεια των συσσιτίων, ρωτά τα παιδιά αν τους αρέσει το φαγητό, κάνει ξαφνικές επισκέψεις τη νύχτα για να σιγουρευτεί ότι η θέρμανση δουλεύει, ότι τα παιδιά είναι καλά. Δείχνει μάλιστα το δρόμο της οικονομίας και κρατάει ο ίδιος τα βιβλία του ιδρύματος για να μην το επιβαρύνει με έξοδα λογιστού! Επιθυμεί ωστόσο και το πνεύμα της οικονομίας να κυριαρχεί στο ίδρυμα αλλά χωρίς να πέσει η ποιότητα. Έτσι, δικά του πλοία αναλαμβάνουν τη μεταφορά φασολιών από τη Ρουμανία, δικά του φορτηγά αυτοκίνητα μεταφέρουν ρεβίθια από την Αταλάντη. Όλα με προορισμό τα συσσίτια των παιδιών. Και ενώ την εποχή εκείνη κάθε παιδικό γεύμα κοστίζει σε όλη την Ελλάδα 10 δραχμές την ημέρα, στον Πειραιά κοστίζει ακριβώς τα μισά! 

Πειραιάς δεκαετία '30 - Διακόσια Πειραιωτόπουλα αναχωρούν με φορτηγά αυτοκίνητα για εξοχικά περίπτερα στη Βούλα. Στην πρώτη γραμμή στέκονται οι άνθρωποι του Διοικητικού Συμβουλίου του ΠΙΚΠΑ Πειραιώς

Οι κυρίες που παρασκευάζουν τα παιδικά συσσίτια

Και το έργο του δεν σταματά μόνο στον Πειραιά. Φροντίζει στο χωριό του να κτιστεί σχολείο καθώς θυμόταν πως δεν υπήρχε αλλά και γιοφύρι. Η φήμη του φτάνει και στην πόλη τη διπλανή του χωριού του, την Τρίπολη που επίσης ζητά τη βοήθειά του και ο Μπάκαλας τη προσφέρει απλόχερα και εκεί. Στην προσωπική του ζωή δεν του άρεσε η επίδειξη πλούτου, ήταν άνθρωπος μετρημένος, ενώ δύσκολα παρίστατο σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Αυτό το χαρακτηριστικό ήταν ίσως αυτό που στέρησε από την μέγα ευεργέτη να φτάσει σε φήμη τους προγενέστερους ευεργέτες της πόλης, τον Ιωνίδη, τον Τζανή, τον Φραγκιάδη.

Θα πρέπει λοιπόν και εμείς σήμερα να «μετράμε» αλλιώς αυτά που κάποιοι προσέφεραν ως ευεργεσία στην πόλη μας. Τίποτε δεν χαρίστηκε χωρίς κόπο και χωρίς αγώνα εκ μέρους εκείνου που το προσέφερε. Διπλό το κακό όταν κτήρια ολόκληρα, προϊόντα δωρεάς στέκουν σήμερα στον Πειραιά παρατημένα και έρημα, χωρίς να υπάρχει κάποιος να τα αξιοποιήσει.

Κωνσταντίνος Μπάκαλας και Αθηνά Δηλαβέρη:

Να αναφέρουμε πως κόρες του Κωνσταντόπουλου, του αλευροβιομήχανου που έλαβε υπό την προστασία του τον Κωνσταντίνο Μπάκαλα, ήταν η Αθηνά και η Κατίνα. Η μεν Αθηνά είναι γνωστή ως Αθηνά Δηλαβέρη (μετέπειτα σύζυγος του Κρίτωνα Δηλαβέρη) ενώ η άλλη είναι η γνωστή ηθοποιός Κατίνα Παξινού. Συνεπώς ο Μπάκαλας βρέθηκε στην πορεία της ζωής του, αφού είχε πλέον επιτύχει, να συνεργαστεί στο ΠΙΚΠΑ με την Αθηνά η οποία είχε γίνει στο μεταξύ πρόεδρος του Ιδρύματος. Βρέθηκε δηλαδή να συνεργαστεί με την κόρη του ευεργέτη του. Η μοίρα της ιστορίας κλώθεται από τις απίστευτες ανθρώπινες συγκυρίες! 

Για την Αθηνά Δηλαβέρη θα πρέπει να αναφερθεί ότι ως Πρόεδρος του Ιδρύματος, στάθηκε μια πραγματική ηρωίδα, καθώς ακούραστα περιερχόταν όλα τα κέντρα διανομής συσσιτίων.
Η συνεργασία την περίοδο εκείνη του Κωνσταντίνου Μπάκαλα με την Αθηνά Δηλαβέρη επέφερε πραγματικά θαυμαστά αποτελέσματα, καθώς από 1.300 έως 1.900 παιδιά απόρων εργαζομένων, λάμβαναν καθημερινά συσσίτια! Πολλά δε εξ αυτών λάμβαναν και επιπρόσθετη βοήθεια τροφής καθώς μετάφεραν φαγητό και στις άπορες οικογένειές τους. 

Ως σημεία διανομής φαγητού στον Πειραιά του 1937 είχαν επιλεγεί να είναι τα Δημοτικά Σχολεία. Η κατανομή των συσσιτίων γινόταν ως εξής:

Διανομή Μερίδων Φαγητού σε Δημοτικά Σχολεία: 

Καμινίων: 150 
Κερατσινίου: 350
Καραβά: 150
Παλαιάς Κοκκινιάς: 300
Αγίας Σοφίας: 200
Αγίου Βασιλείου: 150

Ενώ όταν θα ανεγερθούν λίγο αργότερα και τα Μέγαρα επί της Ζωσιμαδών και η Πολυκλινική επί της Λεωφ. Σωκράτους θα διανέμονται και εκεί καθημερινώς από 150 μερίδες σε κάθε σημείο.

Συσσίτιο μικρών Πειραιωτών

Μέλη του Συμβουλίου του Πατριωτικού Ιδρύματος σε αναμνηστική φωτογραφία της 1ης Ιουνίου του 1937

Όταν μετά το θάνατό του, ανοίχτηκε η διαθήκη του Κωνσταντίνου Μπάκαλα, με έκπληξη διαπιστώθηκε ότι ο μέγας αυτός ευεργέτης, είχε μεριμνήσει όχι μόνο για τα παιδιά αλλά και για τους γέροντες καθώς και αυτούς προέβλεπε στην διαθήκη του. Σύμφωνα με αυτήν ένα ποσοστό τριάντα τοις εκατό εκ των εισοδημάτων της ακίνητης περιουσίας του, δόθηκαν σε συσσίτια γερόντων, αναπήρων και απόρων Πειραιωτών. Ενώ σημαντικά ποσά διατέθηκαν για ανώτερες σπουδές αριστούχων μαθητών του Γυμνασίου Τριπόλεως. Μερίμνησε για δωρεές ακόμα προς τις τροφίμους του Χατζηκυριάκειου Ορφανοτροφείου Θηλέων, για κάλυψη αναγκών του Ζαννείου Νοσοκομείου, ακόμα και για έργα ύδρευσης στην ιδιαίτερη πατρίδα του την κοινότητα (τότε) του Στενού. Επίσης είχε προβλέψει τα έσοδα της Παιδιατρικής Κλινικής της Λεωφ. Σωκράτους να διατίθενται για ανώτερες σπουδές μαθητών και φοιτητών της περιφέρειας Τριπόλεως. Οι τρεις συνολικά διαθήκες του ήταν ιδιόχειρες ενώ η τελευταία εξ αυτών έφερε ημερομηνία 20 Οκτωβρίου του 1961 και είχε συνταχθεί στο σπίτι του στο Παλαιό Φάληρο. Ο Μπάκαλας πέθανε τον Μάιο του 1962 και έχει ταφεί στο Κοιμητήριο της Αναστάσεως.

Όσο για την οδό Ζωσιμαδών, παραμένει μέχρι σήμερα ένας δρόμος ευεργεσίας για τους απόρους του Πειραιά, ενώ πολλά όμορφα ακίνητα σε αυτόν τον πεζόδρομο συνεχίζουν να στέκονται σε πείσμα του χρόνου.