Ένα ελικόπτερο στο Καραϊσκάκη



του Στέφανου Μίλεση

Στις 7 Απριλίου 1957 ημέρα Κυριακή, ελικόπτερο του αεροπλανοφόρου "Λέικ Σαμπλαίην" (Lake Champlain), το οποίο αποτελούσε μονάδα του 6ου Αμερικανικού Στόλου, προσγειώθηκε και εκτέλεσε επίδειξη έργου διασώσεως κατά το ημίχρονο του ποδοσφαιρικού αγώνα Ολυμπιακού - Προοδευτικής, στο Ποδηλατοδρόμιο Πειραιά.

Κατά τις 16.30' περίπου ώρα, το ελικόπτερο εμφανίστηκε πάνω από το γήπεδο και προσγειώθηκε στον αγωνιστικό του χώρο. 
Είναι η πρώτη καταγεγραμμένη προσγείωση ελικοπτέρου σε ποδοσφαιρικό γήπεδο στον Πειραιά και στην Ελλάδα. 
Ο 6ος στόλος που την εποχή εκείνη ήταν αγκυροβολημένος έξω από το Νέο Φάληρο, χρησιμοποιούσε πολλές φορές ελικόπτερα για διάσωση ναυαγών και αεροπόρων που τα αεροσκάφη τους έπεφταν στη θάλασσα. Πολλά εξ αυτών μάλιστα είχαν λάβει μέρος και σε επιχειρήσεις διάσωσης στο Αιγαίο.

Το αμερικανικό αεροπλανοφόρο Lake Champlain κατά την αναχώρησή του από τα ελληνικά νερά για το Λίβανο στέλνει χαιρετισμό στα ελληνικά πάνω στο κατάστρωμα "Χαίρε Ελλάς".
(Φωτο: Moris Georgios από http://www.navsource.org/archives/02/39.htm)
                   

Όσο για τον ποδοσφαιρικό αγώνα που διεξήχθη το ελικόπτερο δεν διέσωσε την Προοδευτική που ηττήθηκε με βαρύ σκορ 4 - 0 εκ των οποίων τα τρία τέρματα επέτυχε ο Υφαντής.

Το Ηρώον της Τερψιθέας (θεμελίωση)



Του Στέφανου Μίλεση

Στις 2 Νοεμβρίου 1930, μετά από λαμπρή τελετή θεμελιώνεται το μνημείο Ηρώων Πειραιωτών, στην Πλατεία Τερψιθέας. Επρόκειτο για τη θεμελίωση ενός μνημείου αφιερωμένου αποκλειστικά στους Πειραιώτες που θυσιάστηκαν σε όλες τις μάχες που έδωσε ο Ελληνικός Στρατός, σε όλα τα μέτωπα από την εθνική μας ανεξαρτησία και μετά. Αντίστοιχος εορτασμός στη μνήμη των Πειραιωτών που έχασαν τη ζωή τους στη θάλασσα, γινόταν σε ξεχωριστή εκδήλωση στο βασιλικό περίπτερο, όπου καταθέτονταν στεφάνια επί του τάφου του Ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη, του οποίου το μνήμα τότε βρισκόταν εκεί.

Ο Τάκης Παναγιωτόπουλος ως Δήμαρχος Πειραιώς είχε την τύχη να δει να θεμελιώνεται εκτός από το Ηρώο της Τερψιθέας και το μνημείο του "Αφανούς Ναύτη" στη νήσο Ψυττάλεια. Η θεμελίωση του μνημείου του "Αφανούς Ναύτη" στην Ψυττάλεια έγινε μόλις λίγες ημέρες μετά (στις 6 Νοεμβρίου 1930), όπου έκτοτε οι επίσημοι και οι αντιπροσωπείες επιβιβάζονταν σε βοηθητικά σκάφη του στόλου και κατέθεταν στεφάνια εκεί. 

Όμως στις τελετές του "Αφανούς Ναύτου" καθώς ο κόσμος δεν μπορούσε να συμμετάσχει (αδυναμίας πρόσβασης στην Ψυττάλεια) κι έτσι γινόταν παράλληλη τελετή για τον κόσμο, με ρίψη στεφανιών στη θάλασσα από την Πλατεία Αλεξάνδρας.  

Η εκδήλωση για τη θεμελίωση του Ηρώου των πεσόντων Πειραιωτών στις κατά ξηρά μάχες του Ελληνικού Στρατού, ξεκίνησε με 21 κανονιοβολισμούς και εμβατήρια από τις φιλαρμονικές του Δήμου Πειραιώς και του Πολεμικού Ναυτικού. 

Το μνημείο θεμελιώθηκε στη συμβολή των οδών Καραΐσκου και Δευτέρας Μεραρχίας ενώ η ΙΙα Μεραρχία Στρατού είχε διαθέσει ένα άγημα από 400 στρατιώτες που είχαν παραταχθεί κατά μήκος των οδών. 



Για πρώτη φορά ο Δήμαρχος Πειραιώς Τάκης Παναγιωτόπουλος χρησιμοποίησε έξι μεγάφωνα, που δεμένα σε στύλους κατά μήκος της σημερινής Ηρώων Πολυτεχνείου, μετέδιδαν το γεγονός έως την Πλατεία Κοραή. Έκτοτε η χρήση αυτών των μεγαφώνων "κατέστη" εθιμικό δίκαιο, που μέχρι σήμερα τηρείται σε εορτές και δημοτικές εκδηλώσεις. 

Πέριξ του σημείου θεμελίωσης του μνημείου, στεκόταν ένας Υδραίος, ένας Σπετσιώτης και ένας Ψαριανός. Μόλις ο θεμέλιος λίθος κατατέθηκε ακούστηκαν από τα μεγάφωνα τρία χτυπήματα σφύρας ώστε να καταστεί γνωστό ότι η θεμελίωση συντελέστηκε. Στην εκδήλωση παρέστη και ο πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. 

Κατάθεση Στεφάνου στο Μνημείο πεσόντων στην Τερψιθέα το 1965


Κορυφαία στιγμή της τελετής θεμελίωσης του μνημείου πεσόντων στην Τερψιθέα υπήρξε η ανάγνωση κάποιων ονομάτων Πειραιωτών που έπεσαν σε διαφορετικά πεδία μαχών επανδρώνοντας τις τάξεις του Ελληνικού Στρατού. Τότε βέβαια δεν είχαν μεσολαβήσει ακόμα οι δραματικές θυσίες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής και της Αντίστασης. 

Τα ονόματα που ενδεικτικά αναγνώσθηκαν τότε ήταν:

1. Παύλος Μανέας Μπιζάνι
2. Βασίλειος Καψαμπέλης, Ίλαρχος, Γιαννιτσά
3. Αγησίλαος Καψαμπέλης, Αντισυνταγματάρχης
4. Παύλος Πέππας του Μιχαήλ
5. Θεμιστοκλής Ανέζος, Μπιζάνι
6. Αντώνιος Ψύλλας, Σμύρνη
7. Μηνάς Πρωτοψάλτης, στρατιώτης, Μπιζάνι
8. Δημήτριος Θεοχάρης, Σκρα
9. Μιλτιάδης Ζουρίδης, Σκρά
10. Μηνάς Πρωτοψάλτης, λοχίας Σκρά
11. Αθανάσιος Μαλανδράκης, Υπολοχαγός, Σκρά
12. Αθανάσιος Καλομοίρης, Σκρά
13. Νικόλαος Μπίρλης, Σκρά
14. Αγησίλαος Πρινέας,
15. Δημήτριος Λιβανός, Ρωσία
16. Αθανάσιος Κεραμιώτης, Ρωσία
17. Μιλτιάδης Καλογεράς, Ρωσία
18. Σπυρ. Καβατζής, Ρωσία
19. Κωνσταντίνος Παστρικός, Ρωσία
20. Αλέξανδρος Σιγανός, Ρωσία
21. Παναγιώτης Πρωτοψάλτης, Ανθυπολοχαγός Ραβινέ
22. Πέτρος Γκάφας, Ραβινέ
23. Αντώνιος Πρέφας, Ραβινέ
24. Μιχαήλ Σκουλής, Ραβινέ
25. Ιωάννης Θεοδοσίου, Κιλκίς
26. Ιωάννης Λιλιτάκης, Κιλκίς
27. Ανδρέας Λαλεχός, Ταγματάρχης, Σμύρνη
28. Δημητρίου, Μικρά Ασία
29. Αλέξανδρος Ντουζέπος, Μικρά Ασία
30. Πολυχρόνης Γουδέλης, Μικρά Ασία
31. Κωνσταντίνος Αθανασιάδης, Άγιοι Σαράντα
32. Ιωάννης Πολίτης, Δοϊράνη
33. Ιωάννης Αδαμόπουλος, εξ αεροπλάνου
34. Γεώργιος Παπαλαμπρόπουλος, Καϊλάριον
35. Σεραφείμ Σόροβιτς
36. Λ. Βογιώτας, Λοχαγός, Αφιόν Καραχισάρ
37. Δ. Πατσουράκος, Λοχίας, Αγία Παρασκευή Θεσσαλίας, 1897 και
38. Ιωάννης Βάραγκας, στρατιώτης, Μικρά Ασία

Το Ηρώον Τερψιθέας διατηρήθηκε και έγινε θεσμός για τον Πειραιά έως το 1970 όπου ο Δήμαρχος της επταετίας Σκυλίτσης καταργώντας τα μαρμάρινα σκαλοπάτια της Τερψιθέας, χάραξε διαδρομή της Λεωφόρου ΙΙας Μεραρχίας μέσα από τους κήπους της Τερψιθέας, καταργώντας το Ηρώον που βρισκόταν πάνω στην πορεία αυτή.

Ο Δήμαρχος Πειραιώς Τάκης Παναγιωτόπουλος διαβάζει τα ονόματα των πεσόντων Πειραιωτών πάνω από ένα μικρό όρυγμα που βρίσκεται μπροστά του, εντός του οποίου έθεσε το θεμέλιο λίθο. Βρίσκεται επί των οδών Καραΐσκου και ΙΙας Μεραρχίας
Παρέλαση μαθητριών κατά τις εκδηλώσεις θεμελίωσης του Ηρώου Τερψιθέας της 2 Νοεμβρίου 1930

Το μνημείο Πεσόντων Πειραιωτών στην Τερψιθέα σε κατάθεση στεφάνου το 1956



Κρήτη και Πειραιάς (Συνοικία Κρητικών)

1939 - Όμιλος Κρητών Πειραιώς στέκεται μπροστά από το Καφενείο "Η Κρήτη" του Εμμανουήλ Ρουσσάκη, με έτος ίδρυσης το 1904


"Λέγεται πως οι Κρήτες του Πειραιά, προτίμησαν να εγκατασταθούν στο λόφο του Προφήτη Ηλία, ώστε από το ύψος του να αγναντεύουν τον ορίζοντα της θάλασσας, προς το αγαπημένο τους νησί."


του Στέφανου Μίλεση


Με την ευκαιρία της παρουσίας του βιβλίου το βιβλίο του φίλου και μέλους της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς, του Αιμίλιου Γάσπαρη, που αναφέρεται στο Ατσιπόπουλο Ρεθύμνου Κρήτης, άδραξα την ευκαιρία να πω και εγώ δύο λόγια τόσο για την ιδιαίτερη σχέση, τον ιδιαίτερο σύνδεσμο που έχει αναπτυχθεί μεταξύ του Πειραιά και της Κρήτης.  

Εμείς στον Πειραιά βέβαια, γνωρίζουμε αρκετά για τους κρητικούς και το όμορφο, αφού στην πόλη μας δημιουργήθηκε η ονομαστή συνοικία των Κρητικών, στον λόφο του Προφήτη Ηλία. Τα παλαιότερα χρόνια, όποιος επισκέπτης επέλεγε να ανέβει από οποιαδήποτε δρόμο στον γραφικό λόφο των Κρητικών, ήταν σα να βρισκόταν σε μια μικρογραφία Κρητικής γειτονιάς.

Οι Κρήτες του Πειραιά έφταναν προπολεμικά τους 25 χιλιάδες ενώ η συνοικία των Κρητικών αριθμούσε τους 13 χιλιάδες. Η συμβολή τους δε στην ανάπτυξη του Πειραιά υπήρξε καταλυτική. Όσο για την ίδια τη συνοικία τους, ήδη από τα πρώτα μέτρα της ανηφοριάς της, το χρώμα άλλαζε, καθώς πλήθος από μικρές κρητικές ταβέρνες προσέφεραν μέχρι και πριν από λίγα χρόνια, άφθονες εικόνες και γεύσεις του τόπου καταγωγής. Οι Κρήτες του Πειραιά γλεντούσαν και χόρευαν κατά την κρητική συνήθεια. Στα κρητικά μπορούσες να γευθείς το κρητικό κρασί των ανωγείων και του Κισσάμου. Κρητικούς συναντούσες σε όλους τους κλάδους των επαγγελματιών Πειραιώς είτε αναφερόσουν σε εμπορικά, εργοστάσια, ή δικηγορικά γραφεία. 

Δεκαετία '30, αναχώρηση για Κρήτη. Καινοτομία οι κλίμακες επιβίβασης και αποβίβασης στο πλοίο που μέχρι τότε γίνονταν μέσω βαρκών. Η εκβάθυνση του λιμένα, η τοποθέτηση σιδερένιων διαχωριστικών και η ύπαρξη πινακίδας με την ώρα και τον τόπο προορισμού, έδωσαν μια ευρωπαϊκή εικόνα στο λιμάνι του Πειραιά.

Για να μάθουμε το πώς τόσοι πολλοί Κρήτες βρέθηκαν στον Πειραιά, θα χρειαστεί να ανατρέξουμε την εποχή που ο ηρωικός κρητικός λαός αγωνιζόταν για την ανεξαρτησία του. Με τις επαναστάσεις του 1866, 1878, 1889, 1895 και 1897 καραβάνια προσφύγων Κρητών κατέφευγαν στον Πειραιά. Λέγεται πως προτίμησαν να εγκατασταθούν στο λόφο του Προφήτη Ηλία, ώστε από το ύψος του να αγναντεύουν τον ορίζοντα της θάλασσας προς το αγαπημένο τους νησί. Ο Πειραιάς δεν άργησε να γίνει για τους Κρητικούς μια δεύτερη πατρίδα. Και πριν από την επανάσταση του 1866 ο Πειραιάς είχε κρητικούς οι οποίοι όμως δεν ξεπερνούσαν τους επτά χιλιάδες. 



Όσο περνούσε ο καιρός τόσο ο χαλασμός εξαπλωνόταν και τόσο τα καραβάνια προσφύγων που αποτελούνταν μόνο από γυναίκες και παιδιά καθώς οι άνδρες έμεναν να πολεμήσουν, κατέφθαναν στην πειραϊκή γη. Κι όλοι αυτοί οι πρόσφυγες κατέφθαναν σε μια πόλη τον Πειραιά που δεν ήταν καν κωμόπολη. Και ο Δήμος Πειραιά βοηθούσε να γλυκάνει την δυστυχία, καθώς εκείνες τις δύσκολες ώρες είχε για Δήμαρχο τον Λουκά Ράλλη, που ο ίδιος προσωπικά γνώριζε πολλά από τις σφαγές της Χίου. Ίσως γι αυτό ήταν γενναίος στην φιλανθρωπία, δίνοντας τεράστια ποσά από την τσέπη του! Αλλά και κάθε Πειραιώτης έψαχνε να βρει τρόπους, να μην μείνει πίσω στην προσφορά.  Αλλά και για όσο καιρό διαρκούσε το κρητικό ντουφέκι να αντιλαλεί στα οροπέδια, τόσο καιρό και οι Πειραιώτες βρίσκονταν σε μια διαρκή κατάσταση επιστράτευσης, καθώς και πολλοί Πειραιώτες μεταξύ άλλων ήταν αυτοί που επάνδρωναν τα πληρώματα των πλοίων, που έστελνε η ελεύθερη Ελλάδα, με εθελοντές, φορτωμένα με εφόδια, τρόφιμα και πυρομαχικά, στην επαναστατημένη Κρήτη. 


Και κατόρθωναν αυτοί, με μικρά και αδύνατα σκάφη, να σπάζουν τους αποκλεισμούς, από τον πανίσχυρο τότε Τουρκικό στόλο του Σουλτάν Αζίζ, να ξεφορτώνουν χωρίς τα σημερινά μέσα, τόνους ολόκληρους σε έρημες ακτές κι ύστερα με τον ίδιο ή μεγαλύτερο κίνδυνο να επιστρέψουν πίσω στον Πειραιά ή στην Σύρα. Και με πρώτο από όλα το μικρό βαποράκι το "Πανελλήνιο" που εκτελούσε τέτοιες αποστολές! Και πίσω του τα "Ύδρα", το "Αρκάδι", το "Κρήτη" και το "Ένωσις". Κι όσο και εάν τα κατεδίωξαν βαριά πολεμικά σκάφη και καταδρομικά με ανώτερη ταχύτητα, τα ατρόμητα αυτά μικρά βαποράκια, πάντα κατάφερναν να ξεφύγουν καθώς τρύπωναν σε άγρια βράχια και τραχιές ακτές μέσα σε άγριες τρικυμίες αδιαφορώντας για την καταστροφή. Και αφού ξεφόρτωναν χιλιάδες δέματα, σακιά, άλευρα, όπλα, κασέλες με πυρομαχικά, αποβίβαζαν σώματα εθελοντών και έπειτα έπαιρναν όσους περίμεναν στις ακτές, γυναικόπαιδα και τραυματίες και τους έφερναν στον Πειραιά. 

Ελληνικός Στρατός επιβιβάζεται στα πλοία με προορισμό την Κρήτη (1897)



Οι Κρήτες όμως όπως είπαμε κατέφτασαν στον Πειραιά, έστω και σε μικρότερους αριθμούς, πολλά χρόνια πριν από τις Κρητικές επαναστάσεις. Κάτι που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό είναι πως και ο πρώτος επίσημα δημότης Πειραιώς ήταν Κρητικός. Αναφέρομαι στους πρώτους οικιστές του Πειραιά που από το 1835 έρχονταν από όλα τα νησιωτικά κυρίως μέρη της Ελλάδας, διαβλέποντας τη μελλοντική ανάπτυξη της πόλης. Μεταξύ των πρώτων που κατέφθασαν ήταν και ο Ιωάννης Αντωνιάδης από την Κρήτη. Ο πρώτος του γιος ο Αντώνιος Αντωνιάδης ο κατοπινός συγγραφέας, ποιητής και Γυμνασιάρχης Πειραιώς, είναι ο πρώτος που γεννήθηκε στη νέα πόλη του Πειραιά στις 6 Ιανουαρίου του 1836. Ήταν ο πρώτος που έφερε στα επίσημα έγγραφα της πόλης την ένδειξη "Γεννήθηκε στον Πειραιά....". 

 Ρεθεμνιώτικος Συρτός από τους "Δροσουλίτες" στη Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιώς, κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Αιμίλιου Γάσπαρη "Ατσιτσόπουλο: Τόπος και άνθρωποι".


Στον Πειραιά λοιπόν, έζησαν και μεγαλούργησαν πολλοί Κρήτες από όλες τις περιοχές της μεγαλονήσου ακόμη και από το Ατσιπόπουλο όπως με πληροφόρησε ο Νικόλαος Σαμψών, Αντιστράτηγος ε.α.

Αναφέρομαι στον Ροδινό Ιωάννη ο οποίος γεννήθηκε στο Ατσιπόπουλο το 1872. Ο Ιωάννης Ροδινός μαζί με τον Ιωάννη Βοργιά ίδρυσαν στον Πειραιά μεγάλο εργοστάσιο σιδηροβιομηχανίας, μηχανοποιίας μέχρι και ναυπηγείο. Κι αυτός νέος ακόμα στην ηλικία, εγκαταστάθηκε στον Πειραιά αναζητώντας το μέλλον του σε μια ελεύθερη Ελλάδα. Το μηχανουργείο - ναυπηγείο των Ροδινού – Βοργιά έφτασε να γίνει τόσο γνωστό, ώστε να προσφέρει εργασίες στον αγγλικό στόλο της Μεσογείου. Ο Ροδινός δεν ξέχασε ποτέ την καταγωγή του, το Ατσιπόπουλο το οποίο κατά καιρούς τιμούσε δια δωρεών και έργων.

Όταν πέθανε η πειραϊκή εφημερίδα «Σημαία» έγραφε στις 1 Οκτωβρίου του 1925. «Ο Ροδινός υπήρξε άνδρας του καθήκοντος και ωραίων έργων, υπήρξε γόνος του Ατσιπόπουλου και διακεκριμένος πολίτης του Πειραιά, ανεδείχθη και ο μεγαλύτερος πολίτης του Ατσιπόπουλου και αντάξιος της ευγνωμοσύνης της ηρωικής αυτής κωμόπολης της Κρήτης». Το άγγελμα του θανάτου του Ιωάννη Ροδινού έριξε σε θλίψη όλη την πειραϊκή κοινωνία ενώ η κηδεία του έλαβε χώρα στο ναό της Αγίας Τριάδος παρουσία όλων των βιομηχάνων του Πειραιά που τότε αποτελούσαν τη μεγαλύτερη βιομηχανική τάξη σε όλη την Ελλάδα.

Αλλά και ο νεότερος αδελφός του Ιωάννη Ροδινού, ο Ματθαίος Ροδινός, επίσης διακρίθηκε στον Πειραιά.  Ο Ματθαίος, γεννήθηκε στο Ατσιπόπουλο το 1875 και έφτασε στον Πειραιά ύστερα από πρόσκληση του μεγαλύτερου αδελφού του. Πολύ γρήγορα απέκτησε εργοστάσιο καπνοβιομηχανίας παράγοντας τσιγάρα πολυτελείας με την επωνυμία «Φως». Και ο Ματθαίος Ροδινός ζούσε διαρκώς με την ανάμνηση του Ατσιπόπουλου. Προσέφερε δώρα διαρκώς προς τον Ιερό Ναό της Πανσέπτου Θεοτόκου στο Ατσιπόπουλο και ανέλαβε την ανακαίνιση του ναού.

Επιστολή προς τους αδελφούς Ιωάννη και Ματθαίο Ροδινό στον Πειραιά του 1925


Μακρά παράδοση λοιπόν διέπει τις σχέσεις Κρήτη, Ατσιπόπουλο, Πειραιάς. Μια παράδοση όμως που για να διατηρηθεί ζωντανή απαιτεί την κατάθεση ψυχής, και αυτό έπραξε ο Αιμίλιος Γάσπαρης στο βιβλίο του για το Ατσιπόπουλο. Σπουδαία αλλά πολύ δύσκολη η αποστολή καταγραφής και διατήρησης της μνήμης της τοπικής ιστορίας. Διότι η τοπική ιστορία αποτελεί τομέα πολλάκις πολυπλοκότερο από την παράθεση απλών ιστορικών γεγονότων. Εάν ο ιστορικός πρέπει να καταβάλλει μια προσπάθεια, ο λαογράφος δέκα. Διότι ο όρος λαογραφία φαίνεται παραπλανητικά προσιτός.  

Πόσοι από εμάς εάν ερωτηθούμε για το τι είναι λαογραφία, δεν θα απαντούσαμε χωρίς πολύ σκέψη ότι λαογραφία είναι η καταγραφή των ηθών και των εθίμων ενός τόπου. Αυτά τα δύο στοιχεία, τα ήθη και τα έθιμα, δίνουν την εντύπωση μια φαινομενικά εύκολης εργασίας. Μόνο εκείνος που έχει αποπειραθεί να τα καταγράψει αναλυτικά, καταλαβαίνει το δύσκολο του εγχειρήματος. Και το βιβλίο του Αιμίλιου Γάσπαρη, επιτυχώς ολοκληρώνει αυτό τον άθλο. Είναι αρκετό να αναφερθούν λίγα μόνο στοιχεία για να αποδειχθεί ότι περί πραγματικού άθλου πρόκειται. Αναλύοντας τα ήθη και τα έθιμα θα πρέπει να καταγραφούν ο τρόπος δόμησης της κατοικίας, τα έπιπλα και τα σκεύη που χρησιμοποιούσαν, το πλήθος των ενδυμάτων που έφεραν αναλόγου της εποχής και της περίστασης, η υπόδηση ο καλλωπισμός, οι διατροφικές συνήθειες, οι μέθοδοι καλλιέργειας γης, η αμπελουργία, η ελαιοκομία ή η τυροκομία, οι γεωργικές εργασίες, τα γεωργικά εργαλεία, η υδροδότηση, τα είδη καλλιέργειας, οι ποικιλίες του φυτικού κόσμου, ο ποιμενικός βίος, το κυνήγι, οι άλλες ασχολίες, η βιοτεχνία, η υφαντική τέχνη, η κεραμική τέχνη, η καθημερινότητα, αυτό που αποκαλούμε κοινωνικός βίος που περιλαμβάνει τη γέννηση, τα παιδικά χρόνια με τα παιχνίδια που συνοδεύουν την ευαίσθητη ηλικία του ανθρώπου, ο γάμος, οι γαμήλιες τελετές, η κοινωνική οργάνωση, η εκπαίδευση, η διασκέδαση, η δημώδης ποίηση και τα τραγούδια, η μουσική, οι μαντινάδες, οι παροιμίες, τα αινίγματα, τα ανέκδοτα, οι διηγήσεις, οι θρύλοι και οι παραδόσεις, ο τοπικός γλωσσικός πλούτος όπως τα παρωνύμια, τα τοπωνύμια και τόσα άλλα. Ναι είναι απίστευτος ο αριθμός των στοιχείων που περιλαμβάνουν μια λαογραφική μελέτη και το βιβλίο του Αιμίλιου Γάσπαρη το κάνει επιτυχώς.

Το συγκεκριμένο βιβλίο δεν αποτελεί μόνο μια πηγή πλούτου για το Ατσιπόπουλο, αλλά αποτελεί συνάμα οδηγό για κάθε ερευνητή που θα αποπειραθεί στο εξής να καταγράψει τον δικό του τόπο με τους ανθρώπους του. Ο Αιμίλιος Γάσπαρης έθεσε τον πήχη της καταγραφής της τοπικής ιστορίας πολύ υψηλά. Συγχαρητήρια στον συγγραφέα.



Οι θεραπευτές του Πειραιά και οι Αμερικανοί "πρωτοπόροι".



του Στέφανου Μίλεση

Ένας ακόμα πειραϊκός θησαυρός στον οποίο θα αναφερθούμε, είναι ένα αναθηματικό ανάγλυφο αφιερωμένο στον Θεό Ασκληπιό και στη Θεά Υγεία, το οποίο κοσμούσε κάποτε το Ασκληπιείο Πειραιώς.

Θεωρείται από τα όμορφα αναθήματα κλασικής περιόδου, της εποχής δηλαδή που ο Πειραιάς βρισκόταν στην ακμή του (5ο αιώνα π.Χ.) κατασκευασμένο από μάρμαρο. 

Το συγκεκριμένο αναθηματικό ανάγλυφο, απεικονίζει μια στιγμή θεραπείας ασθενούς. Συγκεκριμένα ο θεός της ιατρικής Ασκληπιός θεραπεύει μια ασθενή γυναίκα, που βρίσκεται μπροστά του ξαπλωμένη. Πίσω από τον θεράποντα ιατρό στέκεται η Υγεία, ενώ μπροστά από τη κλίνη στέκεται η οικογένειά της αποτελούμενη από τον σύζυγό της, τον πατέρα της και τη μάνα της η οποία έχει αναλάβει ένεκα της ασθενείας να κρατά και το ανήλικο παιδί της ασθενούς κόρης της.  

Βλέπουμε ακόμα ότι οι παρόντες συγγενείς στο θεραπευτήριο, έχουν φέρει τα χέρια μπροστά τους σε θέση δηλαδή παράκλησης ή ικεσίας. Προσεύχονται και παρακαλούν τον Ασκληπιό, να κάνει ό,τι καλύτερο μπορεί για να θεραπεύσει την αγαπημένη τους κόρη και σύζυγο η οποία πάσχει. Παρουσιάζεται δηλαδή μια εικόνα γνωστή έως σήμερα σε ένα νοσοκομείο, όπου σε μια σοβαρή ασθένεια, όλοι προσεύχονται στον θεό για τη σωτηρία του ασθενούς και ταυτόχρονα παρακαλούν τον ιατρό να πράξει το καλύτερο. 

Σε θέση ικεσίας δεν βρίσκονται μόνο οι γονείς και ο σύζυγος της ασθενούς, αλλά και το ανήλικο παιδί της που επίσης φέρει τα χέρια του σε θέση ικεσίας. Το έργο είναι πολυνοηματικό καθώς οι άνθρωποι προσεύχονται στο θεό όταν επισκέπτονται έναν ναό και καθώς η συγκεκριμένη επίσκεψη αφορούσε σε Ασκληπιείο, στον Θεό της Ιατρικής, ώστε να έχουν πάντα καλή υγεία, αλλά και κάθε φορά που η υγεία τους κλονίζεται, παρακαλούν για τη σωτηρία τους τον ιατρό (κάθε ιατρό), στο πρόσωπο του οποίου αντιπροσωπεύεται ο Ασκληπιός.

Το έργο αυτό είναι του Αλκαμένη από τη Λήμνο ο οποίος υπήρξε μαθητής του Φειδία και υπήρξε ένας αινιγματικός γλύπτης καθώς τα νοήματα όλων των έργων του κινούνται σε πολλά επίπεδα. Έτσι και στο συγκεκριμένο ο Αλκαμένης δεν θα μπορούσε να περιορίσει τα νοήματά του σε δύο μόνο επίπεδα, αυτά που εμφανώς διακρίνονται δηλαδή της προσευχής προς το Θεό και της ταυτόχρονης παράκλησης στον ιατρό για τη θεραπεία. 

Διότι στο συγκεκριμένο έργο ο Αλκαμένης από τις εκατοντάδες στιγμές θεραπείας που θα μπορούσε να αποδώσει από την καθημερινότητα ενός ιατρείου, αποδίδει την πλέον ευρηματική για την οποία καμία περιγραφή δεν έχει γίνει. 

   
Ο θεράπων ιατρός φέρει τα χέρια του και εξετάζει τη ράχη της ασθενούς! Πρόκειται για μια αρχαία μέθοδο διάγνωσης και θεραπείας γνωστή ως "ραχιοθεραπευτική". Ο Ιπποκράτης είχε πρώτος διατυπώσει ότι ο ιατρός πρέπει να γνωρίζει πρώτα την κατάσταση της ράχης του ασθενούς διότι εξ αυτής προέρχονται οι περισσότερες ασθένειες! Ο γλύπτης Αλκαμένης λοιπόν επέλεξε να απεικονίσει τη βάση της διάγνωσης και θεραπείας των περισσοτέρων ασθενειών που ήταν η εξέταση της ράχης του ασθενούς. 

Ο Αλκαμένης δεν φιλοτέχνησε μια υποκειμενική του άποψη περί ιατρικής, αλλά τη βάση της αρχαίας ιατρικής επιστήμης:

"Χρή δε πρώτον μεν γινώσκειν την φύσιν της ράχιος, οίη τις εστινές πολλά γαρ νοσήματα προσδέοι αν αυτής. Τούτο μεν γαρ, το προς την κοιλίαν ρέπον, οι σπόνδυλοι εντός αρτιοί εισίν αλλήλοισι και δέδενται προς αλλήλους δεσμώ μυξώδει και νευρώδει, από χόνδρων αποπεφυκότι άχρι προς τον νωτιαίον". 
(Ιπποκράτης "Περί άρθρων", εδάφιο 45).

Το ανάγλυφο του Πειραιά θεωρείται η καλύτερη απόδειξη παγκοσμίως περί της εφαρμογής της ιπποκράτειας ιατρικής μέσω της ραχιοθεραπείας. Δεν γνωρίζουμε την έκταση εφαρμογής της θεραπευτικής αυτής μεθόδου. Δηλαδή εάν εφαρμοζόταν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ασθενειών λόγω νευρικού συστήματος (όπως της κεφαλαλγίας και κάθε νευραλγίας) ή εάν εφαρμοζόταν σε κάθε περίπτωση ασθενείας. Γεγονός όμως είναι ότι αφού τη ραχιοθεραπεία του πειραϊκού αναθήματος εφάρμοζαν και μεταγενέστεροι ιατροί άλλων ειδικοτήτων όπως ο Γαληνός, ο Οριβάσιος ή ο Σωρανός Ο Εφέσιος (παθολογία της Κύησης), τότε μάλλον θεράπευε το σύνολο των ασθενειών! 

Η ομαλή διέλευση του ρευστού της ζωής το οποίο εκπορεύεται διαμέσου της σπονδυλικής στήλης θεραπεύεται με την ανάλογη πίεση των χεριών σε συγκεκριμένες θέσεις διακλαδώσεως των νεύρων. Η ομαλότητα της ροής αυτής αποκαθίσταται κατά μήκος της σπονδυλικής στήλης.

Η μέθοδος αυτή αποσιωπήθηκε επιμελώς και επέστρεψε με την ετικέτα της "χειροπρακτικής", δημιούργημα δήθεν της αμερικανικής επιστήμης και του Καναδού ιατρού Ντάνιελ Ντέηβιντ Πάλμερ
Έτσι σήμερα η γέννηση της χειροπρακτικής θεωρείται ότι έγινε το 1895 στην Αϊόβα των Ηνωμένων Πολιτειών -εκεί εργαζόταν ο Πάλμερ- τη στιγμή που απεικονίζεται αναλυτικά στο ανάγλυφο του Πειραιά το αναγόμενο από τη 5η εκατονταετηρίδα προ Χριστού.
Δεν είναι δύσκολο συνεπώς να καταλάβουμε την αιτία για την οποία το συγκεκριμένο γλυπτό έπεσε στην αφάνεια. Σήμερα λειτουργούν παγκοσμίως εκατοντάδες κέντρα χειροπρακτικής (χείρ+ πράττειν), με εκατομμύρια έσοδα παραβλέποντας το μοναδικό σε αξία τεκμήριο που βρέθηκε εδώ στην πόλη μας, στον Πειραιά. 



Με τον Άγγελο Σικελιανό στο αρχαίο θέατρο της Ζέας

Το αρχαίο θέατρο Ζέας το 1890


Του Στέφανου Μίλεση

Το αρχαίο θέατρο της Ζέας, εκεί που σήμερα βρίσκεται το Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς, το ευρισκόμενο επί της αλλοτινής Λεωφόρου Αρτέμιδος (σημερινή Χαριλάου Τρικούπη) παραχωρήθηκε το 1901 από την Αρχαιολογική Εταιρεία, ώστε να ιδρυθεί εκεί το γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου. Η παραχώρηση έγινε με την υποχρέωση ο Πειραϊκός Σύνδεσμος να κτίσει στη βορινή πλευρά της έκτασης ένα μουσείο ώστε να φυλάσσονται εντός αυτού όλα τα αρχαία που βρίσκονταν στην περιφέρεια του Πειραιά.  

Η έκταση του αρχαίου θεάτρου της Ζέας, μεταξύ των οδών Αρτέμιδος και Φιλελλήνων πολύ πριν τη μετατροπή του σε γυμναστήριο του Πειραϊκού

Το κτήριο που κατασκεύασε ο Πειραϊκός Σύνδεσμος ανταποδοτικά για την έκταση που του παραχωρήθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Το κτήριο αυτό με πρόσοψη στην οδό Φιλελλήνων υπήρξε και το πρώτο Μουσείο Αρχαιοτήτων στον Πειραιά.
(Φωτογράφηση google.maps)

Ο χώρος πέριξ του κυκλικού αμφιθεάτρου, καθώς θεωρήθηκε ότι «περίσσευε», διαμορφώθηκε έτσι ώστε τοποθετήθηκαν εντός αυτού όργανα γυμναστικής και άλλο σχετικό υλικό. Εκεί συγκεντρώθηκε όλη η ασκούμενη νεολαία του Πειραιά με ενθουσιασμό καθώς το Γυμναστικό Τμήμα του Πειραϊκού Συνδέσμου που είχε ξεκινήσει τη λειτουργία του το 1896, είχε καταστήσει σαφές ότι ένας χώρος ασκήσεων στον Πειραιά ήταν απαραίτητος. Σε εκείνη την έκταση είναι άξιον θαυμασμού ότι συνυπήρξαν τόσα διαφορετικά είδη αθλητισμού εκτός του κλασσικού, όπως αθλοπαιδιών, γυναικείου αθλητισμού, λαϊκής γυμναστικής, αγωνιστικής γυμναστικής, πάλης, πυγμαχίας, άρσεως βαρών, σκοποβολής και ξιφασκίας. Εντός λειτουργούσε μέχρι και αθληιατρικού γραφείου το οποίο θεωρήθηκε ίσως το πρώτο αυτού του τύπου στην Ελλάδα. 


Αυτή η έκταση λοιπόν που απλωνόταν μεταξύ των οδών Φιλελλήνων και Αρτέμιδος μεταβλήθηκε σε ένα μεγάλο γυμναστήριο πέριξ του αρχαίου θεάτρου από το οποίο διασώζονταν οι γραμμές της σκηνής του, των παρόδων του, ίχνη κλιμάκων του κοίλου και των εδωλίων. Είχε προηγηθεί το 1881 η ανασκαφή του από την οποία κύρια είχε αναδειχθεί το υπόβαθρό του. Δύσκολα όμως κατανοούσε κάποιος το μέγεθός του και την κατασκευή του.

Κατά καιρούς βέβαια υπήρχαν κάποιες μεμονωμένες αντιδράσεις που δειλά ξεπρόβαλαν, σπάζοντας τη γενική ευφορία που κατά κόρον επικρατούσε, ότι ο Πειραιάς διέθετε επιτέλους γυμναστήριο, αντιδράσεις που αφορούσαν στο γεγονός ότι το θέατρο έπρεπε να παραμείνει σε ίδια χρήση με εκείνη της αρχαίας εποχής. Να λειτουργεί δηλαδή ως χώρος θεατρικών παραστάσεων και όχι ως γυμναστήριο.

Μέχρι που στις 29 Μαΐου του 1927 ημέρα Κυριακή, καταφτάνει νωρίς το πρωί στον Πειραιά ποιητής Άγγελος Σικελιανός μαζί με τη σύζυγό του Εύα Πάλμερ, προσκεκλημένος του Λογοτεχνικού και Καλλιτεχνικού Ομίλου Πειραιώς. Η επίσκεψη του Άγγελου Σικελιανού στον Πειραιά, συμπεριλαμβανόταν σε έναν ευρύτερο κύκλο επισκέψεων όπου ο ποιητής ερχόταν σε επαφή με τους ανθρώπους του πνεύματος σε κάθε πόλη, δίνοντας πλήθος διαλέξεων, που σκοπό είχαν την προώθηση της «Δελφικής ιδέας» αλλά και της βοήθειας που χρειαζόταν για την πραγματοποίηση των «Δελφικών εορτών», παραστάσεων δηλαδή που θα ανέβαιναν στο αρχαίο θέατρο των Δελφών. 

Το πρόγραμμα της επίσκεψης είχε καταρτιστεί ώστε να είναι σύντομο και περιεκτικό. Ο Σικελιανός περιηγήθηκε όλο το πρωινό της Κυριακής σε διάφορες τοποθεσίες αρχαιολογικού ενδιαφέροντος του Πειραιά όπως στις πύλες εισόδου του αρχαίου Πειραιά, πλησίον του ορφανοτροφείου αρρένων (Ζάννειο) ενώ φάνηκε ιδιαίτερα καταρτισμένος σε κάθε θέμα που αφορούσε την αρχαιότητα.

Το πρόγραμμα του Σικελιανού περιελάμβανε ομιλία του στο «Γυμναστήριο του Πειραϊκού»  στις 6.30’  ώρα, το απόγευμα μιας ανοιξιάτικης Κυριακής του Μαΐου του 1927. Το ομιλία του είχε τίτλο «Περί των γενικών πνευματικών γραμμών της Δελφικής προσπάθειας» με είσοδο ελεύθερη όπου αναμενόταν μεγάλη προσέλευση κόσμου καθώς όλοι ήθελαν να δουν από κοντά τον Άγγελο Σικελιανό αλλά και την Αμερικανίδα σύζυγό του Εύα Πάλμερ που χρηματοδοτούσε κύρια την προσπάθειά του.



Ο Σικελιανός προσήλθε στο «Γυμναστήριο του Πειραϊκού» από την πλευρά του εμπορικού λιμένος και καθώς ανέβαινε τη Λεωφόρο Αρτέμιδος έκανε μια στάση στη διασταύρωση της οδού Νοταρά με την Αρτέμιδος, όπου επισκέφτηκε οικία (πρώην Αντωνίου Λουκίσα) στο υπόγειο της οποίας διατηρείτο τότε είσοδος αρχαίας στοάς. 

Όταν στη συνέχεια ο Σικελιανός έφτασε στο χώρο όπου θα μιλούσε, αντικρίζοντας την θεατρική κατασκευή του 2ου αιώνα π.Χ., αντί της προγραμματισμένης ομιλίας του, άρχισε να αναπτύσσει τους λόγους για τους οποίους ο Πειραιάς έπρεπε να κάνει χρήση του αρχαίου θεάτρου, κάνοντας ορατό αυτό που μέχρι τότε (και σήμερα) ήταν αθέατο. Αντί της εγκαταλείψεώς του ο Σικελιανός πρότεινε να ανάδειξή του και τη μετατροπή του σε ενεργό θέατρο, δεδομένου ότι ήταν και είναι το μοναδικό σωζόμενο αρχαίο θέατρο στον Πειραιά. Σύστησε δε στον Δήμαρχο Πειραιώς τον Τάκη Παναγιωτόπουλο, να διαμορφώσει κατάλληλα το χώρο ώστε να αναδείξει το αρχαίο θέατρο. 




Πρότεινε να γκρεμιστεί ο,τιδήποτε εμποδίζει την άπλετο θέα από Φιλελλήνων μέχρι Αρτέμιδος όπως μαντρότοιχοι κ.α. προτείνοντας τη τοποθέτηση κιγκλιδωμάτων ώστε να μην εμποδίζεται η θέα και συγχρόνως να εξασφαλίζεται η προστασία του θεάτρου. Ακολούθησε μικρή ομιλία περί της «Δελφικής ιδέας» και η εκδήλωση έκλεισε με μια μικρή έκπληξη, του ζεύγους Σικελιανού, όπου παίχθηκε μια σκηνή αρχαίας τραγωδίας επί του αρχαίου θεάτρου.

Η πρωτοβουλία του ζεύγους Σικελιανού αποτέλεσε μάλλον και την πρώτη θεατρική παράσταση (έστω και ελάχιστης διάρκειας) στο εγκαταλειμμένο από αιώνες αρχαίο θέατρο. Πρόκειται για την πρώτη παράσταση που δόθηκε εκεί στη σύγχρονη εποχή! Με συγκίνηση ο πνευματικός κόσμος της πόλης συνειδητοποιούσε ότι στο πειραϊκό θέατρο είχε παιχθεί αρχαίο δράμα που παρόλο την έλλειψη μέσων είχε στεφθεί από επιτυχία.

Έκτοτε σκέψεις πολλές έγιναν, σχέδια και συζητήσεις έγιναν για το πόσα ωραία πράγματα θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν στο ερειπωμένο θέατρο το οποίο έπρεπε από χρόνια να είχε διαμορφωθεί, να είχε συμπληρωθεί να είχε τύχει γενικότερης κατάλληλης προσοχής και περιποίησης. 



Γυμναστικές επιδείξεις σχολείων το 1955 στο Γυμναστήριο του Πειραϊκού (στο χώρο δηλαδή του αρχαίου θεάτρου). Στο βάθος η Ελληνογαλλική σχολή του Αγίου Παύλου.
Το γυμναστήριο του Πειραϊκού το 1964


Δυστυχώς τίποτα από το όραμα του Άγγελου Σικελιανού για το αρχαίο θέατρο του Πειραιά δεν έγινε, το γυμναστήριο λειτουργούσε κανονικά όλη τη μεταπολεμική εποχή. Μάλιστα το 1959 πάνω στο αρχαίο θέατρο στήθηκε μια άχαρη σιδεροκατασκευή όπου η κατά τα άλλα αξιέπαινη για το έργο της Δόρα Στράτου, έδινε παραστάσεις λαϊκών χορών της πατρίδας μας. Δίπλα ένα εξίσου απαίσιο και τελείως πρόχειρο οίκημα με στέγη από λαμαρίνα χρησίμευε ως αποδυτήριο των χορευτών των λαϊκών συγκροτημάτων της Δόρας Στράτου. 

Λαϊκά μπαλέτα Δόρας Στράτου στο Αρχαίο Θέατρο Πειραιώς

Από την άλλη πλευρά αργότερα ένα τεράστιο σε μέγεθος κτήριο, το σύγχρονο κτήριο του αρχαιολογικού μουσείου Πειραιά, «σκέπασε» το αρχαίο θέατρο. Ουσιαστικά με τα χρόνια έγινε ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που οραματίστηκε ο Άγγελος Σικελιανός.

4 Φεβρουαρίου 1968 το νέο αρχαιολογικό μουσείο Πειραιά κτίζεται δίπλα στο αρχαίο θέατρο
Το σχέδιο του νέου αρχαιολογικού μουσείου Πειραιά

Σήμερα επανήλθε το ζήτημα αξιοποίησης του θεάτρου που πρώτος ο Άγγελος Σικελιανός πρότεινε. Ελπίζω να μην επανέλθει η ιδέα αξιοποίησης με ανάλογες συναρμολογούμενες κινητές σιδηροκατακατασκευές εποχής Δόρας Στράτου. Το γεγονός του ότι οι παρεμβάσεις γίνονται κατόπιν αποφάσεων του Κ.Α.Σ. δεν με κάνει λιγότερο επιφυλακτικό καθώς ο ίδιος χώρος κατόπιν αποφάσεων των αρμοδίων αρχών είχε μετατραπεί σε γυμναστήριο (βλέπε Αρχαιολογική Εταιρεία), και ο ίδιος χώρος πάλι με άδεια μεταβλήθηκε με χρήση σιδεροκατασκευής σε κέντρο τύπου Λυκαβηττού τη δεκαετία του '60. 

Το αρχαίο θέατρο του Πειραιά στριμωγμένο από όλες τις υπερκατασκευές όπως είναι σήμερα. 


Το αρχαίο θέατρο του Πειραιά θα πρέπει να ομοιάζει με το διονυσιακό θέατρο της Αθήνας -βάσει του οποίου κατασκευάστηκε- και όχι με ένα κινητό πρόχειρο θέατρο συναυλιών τύπου Λυκαβηττού! Τα λάθη δεν μπορούν να διορθωθούν με άλλα λάθη. Διατηρώ επιφυλάξεις και ελπίζω η κινητή κατασκευή για την οποία γίνεται λόγος,  να συμπληρώνει αρμονικά το χαμένο μέρος του αρχαίου θεάτρου και να κάνει ορατό αυτό που οι αιώνες κατέστησαν αόρατο. Ελπίζω να μην θυμίζει σε τίποτα τη κατασκευή της εποχής της Δόρας Στράτου για την οποία γίνεται λόγος. Πολλοί μάλιστα το διαφημίζουν λες και επρόκειτο για υψηλού τεχνικού έργου. 
Εγώ προσωπικά ελπίζω να μη μοιάζει σε τίποτα με την περίοδο εκείνη. 

     

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"