Ο Πειραιώτης Αριστείδης (Ζακ) Δαμαλάς και η θρυλική Σάρα Μπερνάρ

Ο Πειραιώτης Αριστείδης (Ζακ) Δαμαλάς

Του Στέφανου Μίλεση

Ο Αριστείδης Δαμαλάς γεννήθηκε στον Πειραιά στις 15 Ιανουαρίου 1855 ήταν γιος του Δημάρχου Ερμούπολης Αμβροσίου Δαμαλά, με καταγωγή από τη Χίο και της Καλλιόπης Δαμαλά - Ράλλη, κόρη του Λουκά Ράλλη που υπήρξε ένας από τους πρώτους Δημάρχους του Πειραιά και της Ερμούπολης, με καταγωγή επίσης από τη Χίο. Στον Λουκά Ράλλη οφείλεται άλλωστε και η ονομασία της Ερμούπολης. 

Η οικογένειά του αρχικά βρισκόταν στη Μασσαλία καθώς ο Αμβρόσιος είχε αποκτήσει τεράστια περιουσία στον τομέα της ναυτιλίας. Στη συνέχεια η οικογένεια βρέθηκε στη Σύρο, όταν ο Αμβρόσιος ανακηρύχθηκε Δήμαρχος Ερμούπολης. Μετά τη λήξη της θητείας του η οικογένεια Δαμαλά επέστρεψε στη Μασσαλία και ύστερα εγκαταστάθηκε στον Πειραιά, στον οποίο γεννήθηκε ο Αριστείδης. 

Ο Αριστείδης ήταν το ένα από τρία παιδιά της οικογένειας. Αδελφός του ήταν ο Παύλος Δαμαλάς (γεν. 1853), που στον Πειραιά έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής καθώς υπήρξε ο ιδρυτής του αρχαιότερου αθλητικού ομίλου στην Ελλάδα του Ομίλου Ερετών (με έτος ίδρυσης το 1885) ενώ διετέλεσε και Δήμαρχος Πειραιώς την περίοδο 1903 - 1907. Ενώ αδελφή του ήταν η Ειρήνη Δαμαλά (γεν.1857).

Ο Παύλος Δαμαλάς και το ψηφοδέλτιο με το οποίο κατέβηκε ως υποψήφιος Δήμαρχος το 1907 στις εκλογές που ηττήθηκε καθώς Δήμαρχος εξελέγη ο Δημοσθένης Ομηρίδης Σκυλίτσης.

Ο Δαμαλάς συνεπώς προερχόταν από τη συνένωση δύο μεγάλων οικογενειών με καταγωγή από τη Χίο, οικογένειες που τροφοδότησαν τόσο την Ερμούπολη Σύρου (στην οποία κατέφυγαν οι Χιώτες μετά την καταστροφή του νησιού τους) όσο και τον Πειραιά με Δημάρχους. 

Ο Αριστείδης ολοκλήρωσε στον Πειραιά τις εγκύκλιες σπουδές του, πόλη που ήταν επίσης και ο τόπος της κατοικίας του.

Από τη νεαρά ηλικία του προοριζόταν από την οικογένειά του να ακολουθήσει σταδιοδρομία στο Διπλωματικό Σώμα. Με αυτόν τον προορισμό αναχώρησε μετά από την αποφοίτησή του από Γυμνάσιο του Πειραιά για σπουδές αρχικά για τη Μασσαλία στη συνέχεια στο Παρίσι και στο Λονδίνο. 

Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του επέστρεψε στον Πειραιά, κρατώντας όμως σταθερές τις συνήθειες που είχε αποκτήσει ειδικά στο Παρίσι με τα νυχτερινά κέντρα. Σπαταλούσε τη μεγάλη περιουσία που διέθετε, τόσο από την πατρική όσο και από την μητρική του οικογένεια. 

Όταν το 1878 έγινε επιστράτευση, ο Δαμαλάς με ενθουσιασμό έσπευσε να καταταγεί μάλιστα ως εθελοντής υπαξιωματικός στο ιππικό. Παρότι λίγο αργότερα η επιστράτευση έληξε, ο Δαμαλάς έσπευσε να δηλώσει από μόνος του εθελοντική θητεία τεσσάρων ετών, καθώς ήταν φανερό ότι προτιμούσε να είναι υπαξιωματικός παρά να ανήκει στο Διπλωματικό Σώμα, καταδεικνύοντας έτσι τον περιπετειώδη χαρακτήρα του που τον οδηγούσε σε μια διαρκή αναζήτηση. Κατά τη διάρκεια αυτής της τετραετίας βρέθηκε να εκπαιδευτεί στην Αγία Πετρούπολη στη Ρωσία στο Corpes de Pages, μια στρατιωτική ακαδημία εξειδικευμένη στην προετοιμασία γόνων ευπόρων οικογενειών στη στρατιωτική σταδιοδρομία. Με τη λήξη όμως της τετραετίας δεν παρέμεινε στις τάξεις του στρατού, από τον οποίο αποδεσμεύτηκε.  

Εισήλθε στο Διπλωματικό Σώμα, πετυχαίνοντας στο διαγωνισμό που είχε προκηρύξει το υπουργείο Εξωτερικών και το 1881 διορίστηκε στο Παρίσι.

Η εξωτερική εμφάνισή του, καθώς ήταν όμορφος και ελκυστικός άνδρας, τον έκανε περιζήτητο στις γυναίκες αλλά στάθηκε και η κύρια αιτία πολλών προβλημάτων. Η αγάπη που είχε στις διασκεδάσεις τον έκαναν περιζήτητο στα νυχτερινά κοσμικά κέντρα του Παρισιού. Η φήμη της ομορφιάς του εξαπλώθηκε και σύντομα έγινε γνωστός ως ο "Απόλλωνας των Διπλωματών". Οι ερωτικές του περιπέτειες τον έμπλεκαν διαρκώς σε περιπέτειες αφού φημολογείται ότι είχε οδηγήσει τουλάχιστον δύο γυναίκες στο διαζύγιο και στην αυτοκτονία. Μεγάλο σκάνδαλο υπήρξε η αποκάλυψη του δεσμού του με τη σύζυγο ενός διακεκριμένου τραπεζίτη του Παρισιού του Πολ Μενσιονέρ. 

Όμως αυτό δεν ήταν το μοναδικό σκάνδαλο, αφού τρελά ερωτευμένη μαζί του υπήρξε και η κόρη ενός δικαστή, που αν και ακόμα ήταν νεαρή στην ηλικία, έφυγε από το σπίτι της για να τον ακολουθήσει. Μαζί έκαναν όπως λέγεται και ένα παιδί, αλλά στη συνέχεια ο Δαμαλάς την εγκατέλειψε και η νεαρά προχώρησε στην αυτοκτονία. Η υπόθεση αυτή στάθηκε η αιτία ώστε ο Δαμαλάς να μετατεθεί από τη Γαλλία στη Ρωσία και συγκεκριμένα στην Αγία Πετρούπολη.

Πριν όμως την αναχώρησή του, κατά την διάρκεια που ακόμα ήταν στο διπλωματικό σώμα στο Παρίσι, ένοιωσε ότι τον έλκυε η ηθοποιία. Έτσι με τη μεσολάβηση μιας φίλης του της Ζαν (Jeanne) η οποία ήταν αδελφική φίλη της μεγάλης ντίβας της Γαλλίας της Σάρα Μπερνάρ, βρέθηκε για οντισιόν στη σκηνή του θεάτρου "Βαριετέ", στη σκηνή δηλαδή θεϊκής Σάρας όπως αποκαλούσαν οι θαυμαστές της την Σάρα Μπερνάρ.   

Η Σάρα αρχικά, εκτίμησε την εντύπωση που θα προκαλούσε στους Παρισινούς η σκηνική παρουσία του Δαμαλά, ο οποίος θύμιζε αρχαίο Έλληνα θεό, όπως η ίδια έλεγε. Τον προσέλαβε λοιπόν αρχικά με αυτό το σκεπτικό και ανέθεσε σε συνεργάτες της τη θεατρική του εκπαίδευση. Ο Δαμαλάς πυρετωδώς ρίχτηκε με τα μούτρα στα μαθήματα, που δεν γίνονταν μόνο στη θεατρική σκηνή του «Βαριετέ», αλλά και σε ειδικές θεατρικές ομάδες και σχολές στις οποίες όμως κατ΄ απαίτηση της Σάρα Μπερνάρ ο Δαμαλάς γραφόταν με το ψευδώνυμο Ιάκωβος Δάρια.

Η Σάρα Μπερνάρ «ανέβασε» τον Δαμαλά στη σκηνή ως Αρμάνδο Δυβάλ στο έργο «Κυρία με τας Καμελίας» στο έργο δηλαδή που η Μπερνάρ σημείωσε τεράστια επιτυχία και που γνώρισε δόξα όσο ποτέ άλλοτε. Αλλά ο Δαμαλάς απέτυχε, τα θαλάσσωσε και προς το τέλος της δευτέρας πράξεως πανικόβλητος τράπηκε σε φυγή. Οι κριτικοί την επομένη ημέρα της παραστάσεως δεν χαρίστηκαν, αλλά έγραψαν για την Μπερνάρ, ότι μαγεύτηκε από την ομορφιά του Δαμαλά και προσπάθησε να τον επιβάλλει ως ηθοποιό, «αλλά από ότι φαίνεται η ομορφιά του Δαμαλά είναι το ένα και μοναδικό προσόν πάνω του!»

Ο δημοσιογραφικός έρωτας της Σάρας Μπερνάρ με τον Αριστείδη Δαμαλά αποτέλεσε σκάνδαλο της εποχής και ήταν γνωστό ότι η Σάρα ποτέ δεν δείλιαζε να ακολουθεί κάθε δρόμο όταν της ανοιγόταν διάπλατα, καθώς θεωρούσε ότι κάθε αναφορά στο όνομά της καλή ή κακή τη διαφήμιζε. 

Στο μεταξύ ο Δαμαλάς μετατέθηκε όπως αναφέραμε για την Αγία Πετρούπολη, ύστερα από όλα αυτά τα σκάνδαλα που προξένησαν οι κατακτήσεις του. Ωστόσο η Σάρα Μπερνάρ εντυπωσιασμένη από την παρουσία του -παρά την αποτυχημένη εμφάνισή του- δεν ένοιωσε αρνητικά απέναντι στην εκδοχή που πρώτες οι Παριζιάνικες εφημερίδες είχαν παρουσιάσει, δηλαδή στον κεραυνοβόλο έρωτα μαζί του. Έτσι κανόνισε η περιοδεία που συνήθως έκανε κάθε χρόνο να γίνει στη Ρωσία ώστε να βρεθεί μαζί του. Η ευκαιρία δόθηκε όταν η Μπερνάρ προσκλήθηκε από τον ίδιο τον Τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο Γ', να παρουσιάσει εκεί τις θεατρικές της παραστάσεις. Στην Αγία Πετρούπολη ουσιαστικά ήταν ο τόπος που η γνωριμία του Ζακ Δαμαλά με την Σάρα Μπερνάρ εξελίχθηκε σε φλογερό έρωτα. Τελειώνοντας την περιοδεία η Μπερνάρ εγκατέλειπε την Αγία Πετρούπολη, όχι όμως μόνη, καθώς ο Ζακ Δαμαλάς είχε εγκαταλείψει οριστικά πλέον τη διπλωματική του σταδιοδρομία για να βρεθεί στο πλευρό της. 

Μετά από οκτώ μήνες απουσίας του Δαμαλά από την θεατρική σκηνή, η Σάρα Μπερνάρ τον ανέβασε ξανά στην ίδια παράσταση («Η Κυρία με τας Καμελίας»)  με τον Δαμαλά να ερμηνεύει για μια φορά ακόμα τον Αρμάνδο.

Αυτή τη φορά η επιτυχία υπήρξε θριαμβευτική. Το θέατρο γέμιζε ασφυκτικά όχι μόνο για να δουν από κοντά το αστέρι της Σάρα Μπερνάρ να φωτοβολεί αλλά και για να δουν τον Έλληνα αρχαίο θεό που η ντίβα είχε ερωτευτεί παράφορα, τουλάχιστον κατά τα γραφόμενα στις εφημερίδες.

Ύστερα από λίγο καιρό ο θίασος της Σάρα ξεκίνησε νέα περιοδεία με τον Δαμαλά να συμμετέχει ενεργά σε αυτήν. Από το Παρίσι, Νάπολη Ιταλίας, σε διάφορες πόλεις της Γαλλίας και τέλος στο Λονδίνο όπου οι Παρισινοί πληροφορήθηκαν ότι η Σάρα και ο Δαμαλάς τέλεσαν στις 4 Απριλίου 1882 στην αγγλική πρωτεύουσα τους γάμους τους! Εκείνος ορθόδοξος κι εκείνη ρωμαιοκαθολική (επίσημα έτσι φαινόταν καθώς η Σάρα προερχόταν από εβραϊκή οικογένεια), αποφάσισαν να τελέσουν το γάμο τους στο Λονδίνο για να παρακάμψουν τον Μωρίς, τον γιο της Σάρα από προγενέστερο γάμο, ο οποίος δεν συμπαθούσε τον Δαμαλά.  

Με την επιστροφή τους στο Παρίσι ο δρόμος της επιτυχίας φαίνεται πως ήταν ορθάνοικτος για τον Αριστείδη (Ζακ πλέον) Δαμαλά. Είχε τελέσει γάμο με την μεγαλύτερη σε φήμη ηθοποιό του κόσμου, είχε καταφέρει να αναγνωριστεί έστω και μέσω αυτής, στην θεατρική σκηνή ενώ είχε καταφέρει να επιστρέψει και στο αγαπημένο του Παρίσι, στην πόλη που όλες οι γυναίκες βρίσκονταν στη διάθεσή του... 

Οι Παρισινοί λάτρευαν την Σάρα Μπερνάρ και ό,τι εκείνη αγαπούσε. Αν η θεϊκή Σάρα αγαπούσε τον Δαμαλά, τότε οι Παρισινοί τον λάτρευαν! 

Επειδή ο Δαμαλάς συνήθιζε να φορά γραβάτα συγκεκριμένης χρωματικής απόχρωσης, βαθύ μπλε, ο χρωματισμός αυτός ξαφνικά απέκτησε το όνομά του δηλαδή "Damala"! 

Στη συνέχεια το ίδιο συνέβη και με ένα τύπο καπέλου με το οποίο κυκλοφορούσε που επίσης έλαβε το όνομά του. Ότι φορούσε ο Δαμαλάς οι Παρισινοί το βάπτιζαν με το όνομά του. Τόση λατρεία είχαν όχι στον ίδιο αλλά επειδή πίστευαν ότι τον αγαπούσε η Σάρα Μπερνάρ.

Ωστόσο υπήρχε και μια μεγάλη μερίδα του γαλλικού τύπου που περιγελούσαν την Σάρα για την επιλογή της. Δημιουργήθηκαν σκίτσα του Ζακ με την Σάρα με εκείνον στη θέση του χειριστή μαριονέτας, ενώ στη θέση της μαριονέτας βρισκόταν η Σάρα. Η κριτική ήταν έντονη και τις περισσότερες φορές άδικη. 

Ο Δαμαλάς και η Σάρα Μπερνάρ φρόντιζαν τα καλοκαίρια να επισκέπτονται την Ελλάδα πολλά από τα οποία κατέβαιναν στον Πειραιά. Οι ιστορίες από τις επισκέψεις της θρυλικής Σάρας στον Πειραιά είναι πολλές.  Μια από αυτές θέλει όταν η Σάρα να φτάνει με πλοίο στον Πειραιά, όλοι οι αθλητές του Ομίλου Ερετών να βγαίνουν στα ανοιχτά με τις αθλητικές λέμβους τους για να την προϋπαντήσουν. Η Σάρα κάποια από εκείνα τα καλοκαίρια ανέβαζε και παραστάσεις στο θεατράκι του Νέου Φαλήρου στις οποίες πρωταγωνιστούσε η ίδια. Όταν τύγχανε πλοία του γαλλικού στόλου να ναυλοχούν την ίδια περίοδο στον Πειραιά ή στα ανοικτά του φαληρικού όρμου, τα πληρώματά τους αδυνατούσαν να πιστέψουν ότι έβλεπαν τη θεϊκή Σάρα να ανεβάζει παραστάσεις στην Ελλάδα!

Ο χαρακτήρας του Δαμαλά όμως ήταν ο ίδιος. Άνθρωπος που ξενυχτούσε, σπάταλος, που έλκυε τις γυναίκες διαρκώς. Έτσι αργά ή γρήγορα ο Δαμαλάς έμπλεξε σε νέες ερωτικές περιπέτειες. Δεν είναι γνωστό εάν η Σάρα γνώριζε και ανεχόταν ή εάν οι περιπέτειες του συζύγου της ήταν άγνωστες. Όμως το κακό δεν θα αργούσε να συμβεί, καθώς τα παραπατήματα του Δαμαλά ήταν πολλά και δεν έλεγαν να τελειώσουν. Θα αναφερθεί μια ατασθαλία από τις πολλές που ο Έλληνας ηθοποιός συχνά υπέπιπτε.

Στο θέατρο της Σάρας Μπερνάρ, είχε προσληφθεί μια δεκαοκτάχρονη κοπέλα η Αθηνά Γκινιάν, πραγματικά πανέμορφη, χωρίς όμως να διαθέτει κάποιο θεατρικό ταλέντο, η οποία όμως έλκυσε από την πρώτη ημέρα της παρουσίας της το ενδιαφέρον του Δαμαλά. Μαγεμένος από τη νεαρή ηλικία της και την άψογη εμφάνισή της, άρχισε να την πολιορκεί θα λέγαμε ασφυκτικά. Ο Δαμαλάς αν και έμαθε ότι η Αθηνά Γκινιάν ήταν αρραβωνιασμένη με έναν νεαρό εργάτη, δεν σταμάτησε να την πολιορκεί, υπερβαίνοντας τα όρια του ανεκτού. Η Γκινιάν στην αρχή αμήχανα αλλά πάντα αδιάφορα, απέρριπτε κάθε πρόταση του Δαμαλά, μέχρι που μια μέρα στα παρασκήνια ο Δαμαλάς προσπάθησε να την αγκαλιάσει παρά τη θέλησή της. Τότε αυτή τον ράπισε στο πρόσωπο και κλαίγοντας εγκατέλειψε το θέατρο πάνω στο οποίο είχε πιστέψει ότι θα κτίσει το μέλλον της.

Ο Αριστείδης Δαμαλάς και η Σάρα Μπερνάρ

Την επομένη ημέρα το θέατρο λειτούργησε κανονικά, ανεβάζοντας την παράσταση «Ο Αρχισιδηρουργός» του Γ. Ονέ. Ως συνήθως η αίθουσα του θεάτρου γέμισε ασφυκτικά, προσφέροντας κέρδη δεκάδων χιλιάδων φράγκων στους Μπερνάρ και Δαμαλά. Την επομένη όμως της παράστασης ο Δαμαλάς αφού έλαβε όλες τις εισπράξεις της προηγούμενης ημέρας κατευθύνθηκε προς το σπίτι της Αθηνάς Γκινιάν στο οποίο έμενε μαζί με τον μνηστήρα της. Εκεί ο Δαμαλάς προσέφερε στο νεαρό ζευγάρι όλες τις εισπράξεις ως «συγγνώμη» για την προσβολή που η Γκινιάν υπέστη από την πράξη του.

Και οι ατασθαλίες και εκπλήξεις που επιφύλασσε κάθε φορά ο Δαμαλάς στη Σάρα Μπερνάρ, δεν ανήκαν μόνο στον ερωτικό τομέα. Ο Δαμαλάς ήταν άνθρωπος της περιπέτειας, είχε μάλλον τυχοδιωκτικό χαρακτήρα, δεν μπορούσε να παραμείνει σταθερός σε έναν τομέα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αλλά και η Σάρα Μπερνάρ ήταν το ίδιο! Η καταγραφή των ερωτικών επιδόσεων της Σάρα Μπερνάρ θα αποτελούσε ένα πραγματικά δύσκολο -αν όχι ακατόρθωτο- εγχείρημα, αφού ονομάστηκε η "γυναίκα με τους χίλιους εραστές". Ανάμεσα στους εραστές της συγκαταλέγονται μεγάλα ονόματα όπως ο Βασιλιάς της Αγγλίας Εδουάρδος Ζ'. Ίσως οδηγός των περιπετειών του Δαμαλά να υπήρξε η ερωτική ζωή της Σάρας. 

Ένα πρωί εξαφανίστηκε από το Παρίσι, χωρίς η Μπερνάρ να γνωρίζει τι συνέβη, και χρειάστηκε πολύς καιρός για να μάθει αργότερα, ότι ο Δαμαλάς είχε καταφύγει στο Αλγέρι και είχε καταταχθεί στο σώμα των «Πεζών Κυνηγών»! Επρόκειτο για ένα γαλλικό Σώμα το οποίο εμπλεκόταν σε μάχες διαρκώς για να επιβάλλει τη γαλλική κυριαρχία στο Αλγέρι. Σε αυτό ο Δαμαλάς έμεινε τέσσερα χρόνια και παραμένει ζωντανό το ερώτημα πώς είναι δυνατόν ένας «μπον βιβέρ» που αγαπούσε το καλό φαγητό, το καλό κρασί και τις γυναίκες να αρέσκεται να υποβάλλει τον εαυτό του σε τέτοιες ταλαιπωρίες, όπως άλλωστε και στο παρελθόν είχε πράξει.

Εκείνη η τετραετία του Αλγερίου στάθηκε για τον Δαμαλά δυστυχώς κάτι παραπάνω από μια περιπέτεια. Η έντονη ασκητική ζωή στην οποία υπεβλήθη, οι πεζοπορίες στην έρημο, η αϋπνία και ο κίνδυνος που πάντα παραμόνευε του κληροδότησαν μια οξύτατης μορφής νευροπάθεια. Οι φήμες όμως διαψεύδουν την ύπαρξη νευροπάθειας και μιλούν για την καταφυγή του Δαμαλά, όπως και εκατοντάδων άλλων στρατιωτών της ερήμου, στη μορφίνη.  

Ο Δαμαλάς επέστρεψε πίσω στο Παρίσι και στην θεϊκή Σάρα, η οποία ανεξήγητα εύκολα, τον δέχθηκε με ανοιχτή αγκαλιά, συγχωρώντας του και αυτή την ατασθαλία η οποία δεν ήταν και λίγο, αν σκεφτεί κανείς ότι χάθηκαν τέσσερα ολόκληρα χρόνια άνευ λόγου.

Ο Δαμαλάς ανέβηκε στην ίδια σκηνή που θριάμβευσε και γρήγορα πάλι οι Παρισινοί τον αποθέωναν στο έργο «Σαπφώ». Είτε διότι ο Δαμαλάς επέστρεψε στο Παρίσι από την Αλγερία ήδη μορφινομανής, είτε κατέφυγε σε αυτήν ως θεραπευτικό μέτρο για την αντιμετώπιση της νευροπάθειάς του, το γεγονός παραμένει ίδιο. Ο Δαμαλάς είχε αποκτήσει το τρομερό και θανατηφόρος αυτό πάθος. Η κατάρρευση του οργανισμού του υπήρξε ιλιγγιώδης, ενώ οι φίλοι, οι γνωστοί και οι Παρισινοί θεατρόφιλοι και θαυμαστές του, με τρόμο παρατηρούν το πόσο γρήγορα συντελείται η δηλητηρίαση του οργανισμού του.

Το 1889 μια ακόμα έκπληξη περίμενε τη Σάρα. Ένα πρωινό έξω από το σπίτι τους στα σκαλιά της εισόδου, μια από τις ερωμένες του Δαμαλά άφησε ένα μωρό που προφανώς είχε αποκτήσει μαζί του, συνοδευόμενο από ένα σημείωμα γεμάτο απελπισία που αφορούσε στην αδυναμία της ανατροφής του λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων. Επρόκειτο για τη μετέπειτα θρυλική Τερέζα Δαμαλά, την ανατροφή της οποία η Σάρα Μπερνάρ είχε αναθέσει στο φίλο και γνωστό της, το μυστηριώδη Έλληνα της Ευρώπης τον Βασίλειο Ζαχάρωφ (Βασίλειο Ζαχαρίου).  

Απεικόνιση του Αριστείδη Δαμαλά κατά το τελευταίο έτος της ζωής του, το 1889

Στις αρχές του Ιουλίου του 1889 ο Δαμαλάς έπαιζε στο θέατρο, αφού πρώτα όμως έκανε τις απαραίτητες ενέσεις μορφίνης. Η τελευταία του εμφάνιση έμελλε να είναι στο ίδιο έργο στο οποίο παρουσιάστηκε για πρώτη φορά, στο «Κυρία με τας Καμελίας». Με τη διαφορά όμως ότι για να καταφέρει να κρατήσει το ρόλο έως το τέλος της παράστασης, έκανε μεγάλο αριθμό ενέσεων μορφίνης (οι εφημερίδες έκαναν αναφορά για τον μάλλον απίστευτο αριθμό των 55 ενέσεων!).

Εκείνη η παράσταση σφράγισε και το τέλος των εμφανίσεών του. Έκτοτε έμεινε κλεισμένος στο σπίτι του με μόνη συντροφιά την Σάρα Μπερνάρ. Λίγο μόλις καιρό αργότερα, παραφρόνησε και επιζητούσε την αυτοκτονία. Δέκα ανθρώπους η Σάρα είχε «επιστρατεύσει» για να τον φυλάνε με βάρδιες και να τον προφυλάσσουν καθώς έκανε διαρκώς απόπειρες να πηδήξει από το παράθυρο.  Οι καλύτεροι γιατροί της Γαλλίας την εποχή εκείνη συσκέπτονταν για να αποφασίσουν τι μέτρο θα λάβουν. Οικονομικό θέμα δεν υπήρχε αφού η Σάρα πλήρωνε για τα πάντα. Και φαίνεται ότι οι ιατροί πετύχαιναν κάποια διαλλείματα από τους παροξυσμούς που τον βασάνιζαν. 

Για μικρό διάστημα ο Δαμαλάς έβρισε τη λογική του και μιλούσε με τη Σάρα η οποία για να τον βοηθήσει ψυχολογικά του πρότεινε να ταξιδέψουν στην Ελλάδα. Καθώς ήταν καλοκαίρι και επομένως το ταξίδι στην Ελλάδα φαινόταν απολύτως φυσιολογικό ο Δαμαλάς πίστεψε με ενθουσιασμό σε αυτό και τον βοήθησε να περάσει μια ήρεμη νύχτα. Την επομένη ημέρα ζήτησε να μεταβεί ο ίδιος στο ελληνικό προξενείο για την έκδοση διαβατηρίου. Και αφού πραγματικά έτσι έγινε επέστρεψε στο ξενοδοχείο όπου διέμεναν (ο Ζακ και Σάρα έμεναν μόνιμα σε σουίτα ξενοδοχείου). Τη νύχτα εκείνη της 5ης προς την 6η Αυγούστου του 1889 μια ισχυρή προσβολή παροξυσμού τον οδήγησε στο θάνατο. Έτσι έσβησε ο Έλληνας, ο Πειραιώτης με την πολυκύμαντο ζωή σε ηλικία μόλις 34 ετών.

Το σώμα του εκλείποντος μεταφέρθηκε πίσω στην Ελλάδα όπου μεγάλη κηδεία έγινε στην Αθήνα, στον Ι.Ν. της Αγίας Ειρήνης στις 24 Σεπτεμβρίου 1889 στην οποία παρευρέθηκε ο φιλολογικός, καλλιτεχνικός και πολιτικός κόσμος της εποχής. Καθώς ήταν Κυριακή πλήθος κόσμου ανέμενε εκτός ναού προκειμένου να δει από κοντά για τελευταία φορά τον θρυλικό νεκρό αγαπημένο της Σάρας, ενώ όλοι οι εξώστες στις γύρω κατοικίες ήταν κατάφορτοι νεαρών κυριών. Δίπλα στα στεφάνια των αδελφών του Ιωάννη, Αικατερίνης και Παύλου Δαμαλά δέσποζε το στεφάνι της Σάρας Μπερνάρ και φυσικά στεφάνι του Υπουργείου Εξωτερικών που κατέθεσαν οι πρώην συνάδελφοί του. Από την Γαλλία είχε καταφτάσει ο φίλος και συνεργάτης του Κουπέρ ο οποίος κόμισε επτά στέφανα τα οποία περικύκλωσαν το φέρετρο και ήταν ανώνυμα, ποτέ κανένας δεν έμαθε από ποιους κατατέθηκαν. 

Λέγεται ότι πριν την ταφή του οι δημοσιογράφοι ζήτησαν να ανοίξει το φέρετρο και παρότι το σώμα ήταν ταριχευμένο ο Ζακ Δαμαλάς διατηρούσε την ομορφιά που εν ζωή μάγευε το γυναικείο κόσμο. Στο κοιμητήριο λόγο εκφώνησε εκ μέρους των ηθοποιών ο Διονύσιος Ταβουλάρης. 

Η Σάρα Μπερνάρ συνέχισε την δοξασμένη πορεία της και έμεινε στην ιστορία ως "η πιο φημισμένη ηθοποιός που γνώρισε ποτέ ο κόσμος". 

Η Σάρα χρόνια αργότερα θα χάσει το πόδι της από ένα ατύχημα και λέγεται ότι αρνήθηκε την προσφορά θαυμαστή της που επιθυμούσε να αγοράσει το ακρωτηριασμένο μέλος αντί του ποσού των δέκα χιλιάδων δολαρίων! Η Σάρα Μπερνάρ ήταν από τις πρώτες που απέκτησαν "αστέρι" στη Λεωφόρο της Δόξας (Walk of Fame) στο Χόλιγουντ.

Τέσσερα χρόνια ύστερα από το θάνατο του Δαμαλά (το 1893) η Μπερνάρ επισκέφτηκε τον Πειραιά με όλο το θίασό της. Κατέπλευσε από την Κωνσταντινούπολη με το Αυστριακό ατμόπλοιο "Μέδουσα", της εταιρείας Λόϋντ. Μόλις το πλοίο εισήλθε στο λιμάνι του Πειραιά μια δεκάκωπος λέμβος του ομίλου Ερετών με τους ερέτες ντυμένους με ομοιόμορφες αθλητικές ενδυμασίες παρέλαβαν την Μπερνάρ αντί της λέμβου του λιμανιού, για την αποβιβάσουν στην στεριά. Τότε τα πλοία δεν έπιαναν ακόμα τις προβλήτες του λιμανιού. Μέσα στη λέμβο του Ομίλου Ερετών βρισκόταν ο Παύλος Δαμαλάς, πρόεδρος του Σωματείου και αδελφός του αποθανόντος Αριστείδη. Η Μπερνάρ αποβιβάσθηκε στην προβλήτα του λιμένα Αλών, μπροστά από τον σιδηροδρομικό σταθμό (μετέπειτα ηλεκτρικό). 

Οι αθλητές του Ομίλου Ερετών της απένειμαν δάφνινο στεφάνι η ταινία του οποίου έγραφε "Ο ΕΝ ΠΕΙΡΑΙΕΙ ΟΜΙΛΟΣ ΤΩΝ ΕΡΕΤΩΝ ΤΗ ΣΑΡΑ ΒΕΡΝΑΡ".

Την ίδια στιγμή ο υπόλοιπος θίασος αποβιβαζόταν από το πλοίο με τις συνηθισμένες λέμβους και εξερχόταν στην προκυμαία του Τελωνείου, έναντι του Αγίου Νικολάου. Η Σάρα Μπερνάρ έμεινε στο Ξενοδοχείο της "Μεγάλης Βρετανίας" στο Σύνταγμα και εκατοντάδες κόσμος βρισκόταν όλη μέρα στην είσοδο αναμένοντας να την δουν από κοντά. 

Στις 22 Απριλίου του 1893 η Σάρα επισκέφθηκε τον τάφο του αγαπημένου της Αριστείδη έχοντας τη συντροφιά του αγαπημένου της σκύλου. Αφού έκανε στο σταυρό της (παρά τα όσα είχαν λεχθεί για αυτήν), έπεσε στα γόνατα και αγκάλιασε τη μαρμάρινη πλάκα του μνήματος. Στη συνέχεια με την προσωπική της άμαξα κατευθύνθηκε προς το Νέο Φάληρο. Η Σάρα Μπερνάρ κατά την παραμονή της στην Ελλάδα ανέβασε θεατρικές παραστάσεις ενώ επισκέφθηκε την Ακρόπολη και τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Στην Ακρόπολη εκστασιασμένη από όσα είδε είπε ότι απορεί πώς δεν είναι όλοι οι Αθηναίοι ποιητές όταν μεγαλώνουν σε ένα τέτοιο περιβάλλον. 

Η Σάρα Μπερνάρ κατά την επίσκεψή της στον Πειραιά το 1893

 Η Σάρα επισκέφθηκε για μια ακόμα φορά τον τάφο του αγαπημένου της Ζακ και αυθημερόν στις 26 Απριλίου του 1893 με την ιππήλατη άμαξά της κατέβηκε στον Πειραιά προκειμένου να επιβιβασθεί του ατμόπλοιου "Αμερική" με προορισμό τη Μασσαλία. Τη μέρα εκείνη έβρεχε ακατάπαυστα και εκείνη αναφώνησε Quel Tempes!

Ο Θέμος Άννινος της έδωσε ως δώρο ένα σκίτσο που ο ίδιος ζωγράφισε που παριστάνει την Σάρα να βρίσκεται στην πύλη του Ανδριανού. Από κάτω έγραψε EN GRAISSE, κάνοντας δηλαδή ένα λογοπαίγνιο με την επίσκεψή της στην Ελλάδα. 

Madame Sarah Bernhardt en graisse (en Grece)

Οι στιγμές μοναδικές. Η Μπερνάρ ευρισκόμενη στο κέντρο της οικογενείας Δαμαλά δεχόταν από αθλητές του Ομίλου Ερετών περισσότερες από πενήντα ανθοδέσμες. Η Σάρα τους αποχαιρέτησε όλους εμφανώς συγκινημένη. Το ατμόπλοιο στις τέσσερις το απόγευμα έλυσε κάβους για την Μασσαλία. Δύο λέμβοι του Ομίλου Ερετών συνόδευαν το πλοίο ακόμα και όταν αυτό εξήλθε του λιμένα και βρέθηκε στα ανοιχτά. 

Η Μπερνάρ λίγο πριν φύγει είχε αποκαλύψει στους δημοσιογράφους κάτι που μέχρι τότε αγνοούσαν. Η μαρμάρινη πλάκα του τάφου του Αριστείδη Δαμαλά ήταν φιλοτεχνημένη από την ίδια στο Παρίσι. Πάνω σε αυτήν η ίδια είχε χαράξει το πρόσωπο του Δαμαλά περιβαλλόμενη υπό στεφάνου. Η φιλοτέχνηση αυτή για τον αγαπημένο της Πειραιώτη, ίσως να αποτελεί σήμερα το μοναδικό έργο τέχνης παγκοσμίως, που η Μπερνάρ με τα ίδια της τα χέρια φιλοτέχνησε.   

  

(Η προσπάθεια να υπάρξει πλήρης καταγραφή του βίου του Αριστείδη Δαμαλά είναι δύσκολη καθώς οι πληροφορίες προέρχονται από δύο διαφορετικές ομάδες πηγών. Η μια ομάδα είναι η ελληνική που αφορά όλες τις αναφορές των εφημερίδων στο πρόσωπό του και η άλλη ομάδα είναι γαλλική που αφορά φυσικά στην καταγραφή της ζωής του στο Παρίσι.
Συχνά οι δύο αυτές ομάδες πηγών θα λέγαμε ότι έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Οι ελληνικές πηγές τροφοδοτούν το κοινό με πληροφορίες για τον τρόπο γνωριμίας και τις ερωτικές περιπέτειες του Αριστείδη Δαμαλά, δίνοντας χρονολογίες διαφορετικές από τις αντίστοιχες γαλλικές πηγές. Από τις ελληνικές πηγές οπωσδήποτε χρησιμοποιήθηκε αριθμός εφημερίδων που αναφέρονταν στον Δαμαλά, αλλά κύρια οι πληροφορίες που αναφέρονται στο "Αττικόν Ημερολόγιον" του 1890 του Ειρηναίου Ασωπίου).

(Οι πληροφορίες προέρχονται όλες απευθείας από το πλήθος αναφορών που καθημερινά κατέκλυζε τον ημερήσιο τύπο τόσο για την Σάρα Μπερνάρ όσο και για τον Αριστείδη Δαμαλά. Είμαι γνώστης των βιβλίων που ήδη κυκλοφορούν επί του θέματος, τα οποία όμως καθόλου δεν χρησιμοποίησα στη συγγραφή του παρόντος. Τα στοιχεία και αυτής της ιστορίας, προέρχονται απευθείας από τις εφημερίδες). 

      
Διαβάστε επίσης:

Ο Δήμαρχος Πειραιώς Λουκάς Ράλλης