Ονομασίες και μετονομασίες των δρόμων του Πειραιά

του Στέφανου Μίλεση

Σε πρόσφατο άρθρο μου είχα κάνει ειδική αναφορά για την ονομασία της ιστορικής οδού Νοταρά, που ενώ το 1851 αφιερώθηκε στον Στρατηγό Ιωάννη Νοταρά που έπεσε μαχόμενος στη Μάχη του Φαλήρου, αφού πρώτα είχε καταλάβει το Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα εντός του οποίου ήταν οχυρωμένοι Τούρκοι, η οδός έφτασε τελικά σήμερα να αποκαλείται «Ναυάρχου Νοταρά». Ναύαρχος Νοταράς βεβαίως υπήρχε, αλλά και μεταγενέστερος της απόφασης ονομασίας ήταν, και η οδός δεν τιμά το όνομά του ήρωα του Πειραιά, αλλά κάποιου άλλου προσώπου από την μεγάλη οικογένεια των Νοταράδων. Κι έτσι λοιπόν η τοπική ιστορία χάνει στην κυριολεξία το δρόμο της, από μια απλή πινακίδα οδοσήμανσης που η αποστολή της είναι να μας δείχνει το δρόμο!

Το ρολόι στο Πασαλιμάνι (αβγό από το σχήμα της μικρής πλατείας)

Εκτός όμως από ιστορικά λάθη που βεβαιώνονται σε πινακίδες οδών του Πειραιά, υπάρχει σε αυτές καταγεγραμμένο το πολιτικό παρελθόν της πόλης. Δρόμοι και πλατείες ονομάζονται ή μετονομάζονται στο διάβα του χρόνου, αναλόγως της πολιτικής θέσεως της εκάστοτε δημοτικής αρχής. Σπάνια θα έλεγα ότι συναντούμε δημοτική αρχή που να έχει σεβαστεί την ιστορία της πόλης και να μην έχει αλλάξει την ονομασία κάποιου μικρού ή μεγάλου δρόμου ή κάποιας πλατείας. Δεν θα αναφερθώ στις γνωστές μετονομασίες της σύγχρονης εποχής διότι αφενός είναι γνωστές αφετέρου το γαϊτανάκι της απόδοσης ονομασιών προς τιμή κάποιου πολιτικού ή κάποιων ξένων δυνάμεων που κατά περίσταση βοηθούν μια πολιτική παράταξη αρχίζει από παλαιά. 

Η σημερινή Πλατεία Ιπποδαμείας το 1851 ονομάζεται Πλατεία Ευεργετίδων Δυνάμεων. Η οφειλή της ύπαρξής μας ως κράτος αποδίδεται στις ξένες δυνάμεις που πρέπει να λάβουν μια τουλάχιστον Πλατεία προς τιμή τους.

 

Το 1916 όταν αποβιβάζονται και καταλαμβάνουν οι Γάλλοι με τις συμμαχικές δυνάμεις τον Πειραιά, εκείνη την ταραγμένη περίοδο του Εθνικού Διχασμού Βενιζελικών – Βασιλικών, που έχει διαιρέσει την Ελλάδα σε κράτος Αθηνών και Θεσσαλονίκης, η δημοτική αρχή Πειραιά αλλάζει διαρκώς χέρια, ανάλογα με το ποια παράταξη επικρατεί. Και οι ονομασίες των δρόμων αλλάζουν ανάλογα με την περίσταση, ακολουθώντας την άνοδο και την πτώση των δημοτικών αρχόντων. Η Σωτήρος Διός στις 22 Νοεμβρίου 1917 μετονομάζεται σε Εμμανουήλ Ρέπουλη προς τιμή του βενιζελικού πολιτικού. Καταλαβαίνουμε ότι είναι περίοδος που επικρατούν οι βενιζελικοί. Στη συνέχεια θα χάσει το όνομά αυτό καθώς θα επικρατήσουν οι Βασιλικοί και στις 29 Δεκεμβρίου του 1922 θα το ξαναλάβει με την επικράτηση και πάλι των Βενιζελικών. Αρκεί δηλαδή να γνωρίζει κάποιος σε ποια παράταξη πρόσκειται το όνομα που λαμβάνει ένας δρόμος για να καταλάβει ποια πλευρά επικρατεί ή ποια ιστορική περίοδο διανύουμε. Η Πλατεία Δεξαμενής (Πηγάδας) την ίδια περίοδο μετονομάζεται σε Πλατεία Επιστράτων (όταν κυριαρχούν οι Βασιλικοί), σε Πλατεία Θεσσαλονίκης (όταν κυριαρχούν οι Βενιζελικοί). Το 1937 της αποδίδεται η ονομασία Πλατεία Βασιλέως Όθωνος ενώ το 1945 μετονομάζεται σε πλατεία Πηγάδας και πάλι. Μεταπολεμικά θα λάβει το όνομα Πλατεία Καλαβρύτων και Πλατεία Κατίνας Παξινού που υποτίθεται ότι σήμερα φέρει. Φυσικά πρωτοκαθεδρία έχουν οι οδοί Ελευθερίου Βενιζέλου για τη μια παράταξη ή ονόματα πολιτικών του λαϊκού κόμματος και Βασιλέων για την άλλη. Γνωστή περίπτωση η λεωφόρος Μουνυχίας που κατά τους Βενιζελικούς ονομάζεται ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ κατά τους αντιπάλους τους Λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας. Και αφού τελικώς οι ονομασίες διαδέχονται η μια την άλλη, καταλήγουμε στη σημερινή της ονομασία Γρηγορίου Λαμπράκη.

Όταν αποχώρησαν οι Γερμανοί από τον Πειραιά στις 13 Οκτωβρίου του 1944, η Πλατεία Κοραή μετονομάσθηκε στις 20 Δεκεμβρίου του 1944, σε Πλατεία Ουίνστον Τσώρτσιλ καταδεικνύοντας την πολιτική θέση της δημοτικής αρχής έναντι των Δεκεμβριανών που είχαν ξεσπάσει. Και έτσι η Πλατεία Κοραή έμεινε να αποκαλείται Πλατεία Τσώρτσιλ για περίπου δέκα χρόνια μέχρι τον Αύγουστο του 1954 να λάβει και πάλι το αρχικό της όνομα. Όταν στον Ελληνο-ιταλικό πόλεμο ο Πειραιάς απέφυγε από τους βομβαρδισμούς των Ιταλών τα χειρότερα, που δυστυχώς υπέστησαν άλλες πόλεις όπως η Πάτρα ή η Κέρκυρα, ο Ιωάννης Μεταξάς πρότεινε στον τότε Δήμαρχο Μιχάλη Μανούσκο ο Τινάνειος κήπος να μετονομασθεί σε Κήπος του Δράκου καθώς έτσι τον είχαν σημειώσει πολλοί ιταλικοί πορτολάνοι την εποχή που δέσποζε ακόμα το λιοντάρι του Πειραιά που άρπαξε ο επίσης Ιταλός Μοροζίνη. Φάνηκε λοιπόν σωστή η ιστορική ταύτιση του κλεμμένου από τους Ιταλούς συμβόλου της πόλης, του λιονταριού, με την ιταλική εκδοχή της ονομασίας του και στις 29 Μαρτίου του 1940 ο Τινάνειος Κήπος μετονομάστηκε σε Κήπος του Δράκου. Και Δράκος έμεινε στα χαρτιά τουλάχιστον να αποκαλείται ο Τινάνειος, μέχρι τον Απρίλιο του 1950 που έλαβε την ονομασία κήπος Θεμιστοκλέους. 

Στις 29 Μαρτίου του 1940 Τινάνειος Κήπος μετονομάσθηκε σε Κήπος του Δράκου 

Επί Μεταξά φυσικά οι μετονομασίες ήταν τόσες πολλές που σήμερα δύσκολα θα αναγνώριζε κάποιος τις τοποθεσίες. Η γνωστή μας ως Πλατεία Λουδοβίκου δίπλα στον ηλεκτρικό σταθμό Πειραιώς, στις 22 Ιουνίου του 1937 μετονομάζεται σε Πλατεία 4^ης Αυγούστου, προς τιμή φυσικά της επικράτησης του καθεστώτος Μεταξά, ενώ η ίδια Πλατεία στις 17 Φεβρουαρίου του 1945 μετονομάζεται σε Πλατεία Φραγκλίνου Ρούζβελτ προς τιμή των Αμερικανών συμμάχων. Έτσι στον Πειραιά δύο κεντρικές πλατείες το 1945 τιμούν ταυτόχρονα τα ονόματα του Άγγλου Πρωθυπουργού Ουίνστον Τσώρτσιλ και του Αμερικανού Πρόεδρου Φραγκλίνου Ρούζβελτ!

Το Πασαλιμάνι το 1910

Στις 2 Μαρτίου του 1940, το τμήμα της Λεωφόρου Γεωργίου Α’ από τη σημερινή Γρηγορίου Λαμπράκη μέχρι την παραλία της Καστέλλας μετονομάζεται σε Λεωφόρο Γεωργίου Β’ καθώς τότε Βασιλιάς ήταν ο Γεώργιος ο δεύτερος και όφειλε να λάβει κι αυτός μερτικό σε κάποιο τμήμα δρόμου. Ωστόσο ο Γεώργιος Β’ έλαβε και μεγαλύτερο μερίδιο στον Πειραιά αφού στις 9 Απριλίου του 1947 η Πλατεία Τερψιθέας μετονομάσθηκε σε Πλατεία Γεωργίου Β’.  

Οι περισσότερες από αυτές τις ονομασίες ουδέποτε επικράτησαν, ειδικά όταν η απόδοση τιμής σε κάποιο όνομα γινόταν χωρίς αυτό να έχει κάποια σχέση με την πόλη του Πειραιά. Οι Πειραιώτες συνέχιζαν να αποκαλούν στις περισσότερες περιπτώσεις τους δρόμους και τις πλατείες με τα ιστορικά τους ονόματα όπως συμβαίνει στις μέρες μας με την Πλατεία Τερψιθέας που ουδείς την αποκαλεί Πλατεία Καραμανλή. Ο ίδιος ο κόσμος είναι που διασώζει την ιστορική μνήμη και την ταυτότητα της πόλης. 

Η Πλατεία Κοραή μετονομάσθηκε στις 20 Δεκεμβρίου του 1944, σε Πλατεία Ουίνστον Τσώρτσιλ καταδεικνύοντας την πολιτική θέση της δημοτικής αρχής έναντι των Δεκεμβριανών που είχαν ξεσπάσει.

  

Δεν είναι λίγες οι φορές όμως που κάποια δημοτική αρχή θεωρεί ότι έχει δικαίωμα να διαγράφει χωρίς κανέναν απολύτως σεβασμό την ιστορία της πόλης. Η ιστορική ακτή Μιαούλη αφιερωμένη στον ναυμάχο Ανδρέα Μιαούλη, το σπίτι του οποίου οικοδομήθηκε μπροστά από τον Ι.Ν. Αγίου Σπυρίδωνα, μετονομάσθηκε το 1972 σε Ακτή Αλκίμων. Ερώτημα είναι αν αναφέρεται η ονομασία στην Άλκιμο Ακτή όπου βρισκόταν το λιοντάρι του Πειραιά. Καθώς το λιοντάρι καθόταν στο σημείο εκπέμποντας μια κολοσσιαία ήρεμη δύναμη, ο ιστορικός Ulrichs απέδωσε την ονομασία Άλκιμος Ακτή στο συγκεκριμένο σημείο καθώς Άλκιμος είναι ο ισχυρός. Και αυτός ο Άλκιμος γίγαντας, έδωσε στην ακτή αυτή την ονομασία. Η χούντα επίσης προσπάθησε να μετονομάσει και την οδό Νοταρά σε οδό Λήθης, άγνωστο με ποιο σκεπτικό, μετονομασία που όμως δεν εγκρίθηκε από τη Νομαρχία. Αν είχε γίνει η ιστορική Νοταρά θα καλείτο σήμερα οδό Λήθης κι έτσι τουλάχιστον θα είχαμε αποφύγει τον αυθαίρετο μετασχηματισμό ενός στρατηγού σε ναύαρχο!

Το 1972 η Ακτή Μιαούλη μετονομάσθηκε από τη χούντα σε Ακτή Αλκίμων

Μετονομασίες όμως δεν δέχονται μόνο οι δρόμοι και οι Πλατείες αλλά και οι προβλήτες  του λιμανιού. Κατά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, ο Πειραιάς ως γνωστόν δέχθηκε τη μεγαλύτερη άφιξη προσφύγων. Έτσι στις 29 Δεκεμβρίου του 1922 η προβλήτα της Τρούμπας που φέρει την ονομασία Προβλήτα Βασιλέως Κωνσταντίνου μετονομάζεται σε Προβλήτα Εθνικής Σωτηρίας, αφού σε αυτήν αποβιβάζονται οι περισσότεροι των προσφύγων που καταφτάνουν. Άλλες προβλήτες του λιμένος τη μεταπολεμική εποχή λόγω του σχεδίου Μάρσαλ θα φέρουν την ονομασία Προβλήτα Τρούμαν κ.ο.κ. 

Πουθενά αλλού στον κόσμο, πλην της Ελλάδας, δεν νομίζω ότι συμβαίνει αυτή η κατάσταση. Στα ευρωπαϊκά κράτη οι δρόμοι διατηρούν τις αρχικές τους ονομασίες, κρατώντας έτσι την ιστορία της πόλης ζωντανή. Δικαίωμα ονοματοθεσίας δρόμου ή πλατείας έχει μόνο ο δημιουργός της. Όποιος επιθυμεί ονοματοθεσία θα πρέπει να κατασκευάσει έναν νέο δρόμο ή μια νέα πλατεία και όχι να μετονομάσει μια ήδη υπάρχουσα. Είναι θέμα πολιτισμού και παιδείας, ας το καταλάβουμε επιτέλους.