Η λογοτεχνική και καλλιτεχνική σχολή της Φρεαττύδας

Του Στέφανου Μίλεση

Είναι αδύνατο να μπορέσει εύκολα να συνειδητοποιήσει κάποιος, πώς ένας τόσο μικρός όρμος, όπως είναι αυτός της Φρεαττύδας, θα μπορούσε να αποτελέσει κοιτίδα παραγωγής ενός μεγάλου λογοτεχνικού και καλλιτεχνικού έργου.

Ο γαλήνιος όρμος της Φρεαττύδας αποτέλεσε πηγή έμπνευσης πολλών και σπουδαίων πνευματικών μορφών του Πειραιά, οι οποίοι επέλεξαν να ζήσουν ολόγυρά του. Η Φρεαττύδα ήδη από την αρχαιότητα είχε επιλεγεί από τον Μένανδρο ως κατάλληλος τόπος για να οικοδομήσει το πλούσιο σπίτι του, ζώντας δίπλα στη θάλασσα ώστε να εμπνέεται. 

Στη Φρεαττύδα ο Μένανδρος έχοντας στο πλευρό του την αγαπημένη του γυναίκα, την όμορφη Γλυκέρα, έγραψε τα περισσότερα έργα του. Από κοντά βρισκόταν και ο φίλος του ο φιλόσοφος Επίκουρος. Ο Μένανδρος αγάπησε τόσο πολύ τον μικρό όρμο που συστηματικά αρνείτο να απομακρυνθεί ακόμη και όταν ήταν προσκεκλημένος σε αυλές Βασιλέων όπως της Αιγύπτου. Η τύχη ήθελε τον Μένανδρο να αφήνει την τελευταία του πνοή στην Φρεαττύδα όταν το 292 π.Χ., σε ηλικία μόλις 50 ετών καθώς πνίγηκε κολυμπώντας μπροστά από το σπίτι του!

Με την δημιουργία της σύγχρονης πόλης του Πειραιά, ο γραφικός όρμος της Φρεαττύδας, βρέθηκε να αποτελεί μήτρα σπουδαίων πνευματικών ανθρώπων όσο καμιά άλλη τοποθεσία στον Πειραιά, ενώ ταυτόχρονα αποτέλεσε τόπο συνάθροισης λογοτεχνών που εμπνεόμενοι από το ήμερο περιβάλλον που προσέφερε, τους ενέπνεε και τους τροφοδοτούσε με εικόνες. 

Μια από τις σημαντικότερες μορφές της λογοτεχνικής Φρεαττύδας ήταν ο ΠαύλοςΝιρβάνας (Πέτρος Αποστολίδης). Η οικογένεια Αποστολίδη εγκαταστάθηκε στην Φρεαττύδα το 1871 ερχόμενη από τη σημερινή Ουκρανία όπου είχε αναμιχθεί σε εμπορικές δραστηριότητες. Ο μικρός Πέτρος Αποστολίδης βρέθηκε στο γραφικό όρμο σε ηλικία πέντε ετών και έφυγε σε ηλικία 44 χρονών μόνο διότι νυμφεύθηκε άλλη γυναίκα την οποία ακολούθησε στο Νέο Φάληρο. Για σαράντα περίπου χρόνια η Φρεαττύδα υπήρξε η «ποιητική του πατρίδα». Έτσι την αποκαλούσε. 

Γύρω του είχε συγκεντρώσει έναν μεγάλο αριθμό Πειραιωτών λογοτεχνών με τους οποίους όχι απλά συνεργαζόταν στα διάφορα έντυπα του Πειραιά και της Αθήνας, αλλά τον συνόδευαν στους καθημερινούς του περιπάτους στον μικρό όρμο, στα καφενεία και στις πολλές ταβέρνες που υπήρχαν ολόγυρα. Ένας από αυτούς ο ποιητής και μεταφραστής Γεώργιος Ζουφρές έγραψε για τον Νιρβάνα:

«Αυτός είναι ο γιατρόσοφος, από το Τσιρλονέρι, αρχαία γράφει το πρωί, μικτή το μεσημέρι». 

  

Ο Γεώργιος Ζουφρές

      

Ο Ζουφρές περιγράφει τον Νιρβάνα ως γιατρόσοφο διότι ήταν ιατρός του Πολεμικού Ναυτικού. Επειδή τότε υπήρχε το γλωσσικό ζήτημα και ο δημοτικής – καθαρεύουσας και ο Νιρβάνας δεν ήθελε να αναμιχθεί για αυτό και ο Ζουφρές έγραφε αυτούς τους στίχους «πειράζοντας» τον Νιρβάνα, ενώ τη Φρεαττύδα την αποκαλούσε Τσιρλονέρι, από το ιαματικό νερό που ακόμα ανάβλυζε από τα βραχάκια του μικρού όρμου, το οποίο χρησιμοποιείτο ως ισχυρό καθαρτικό των εντέρων. 

Ο ίδιος ο Νιρβάνας μας πληροφορεί σε επιστολή του που δημοσιεύθηκε σε εφημερίδες της εποχής, ότι:

«Αξίζει από περιέργεια, εάν κρατήσετε κάποτε ένα Πειραϊκό φιλολογικό αρχείο, να βρείτε και να περιμαζέψετε όλα αυτά τα έντυπα, που από μέσα τους πέρασαν, με τα πρώτα τους φανερώματα, όλοι αυτοί που μια μακρινή μέρα εξόρμησαν από το ποιητικό ερημητήριο της Φρεαττύδας, για να κατακτήσουν με τον καιρό, μια θέση στα νεοελληνικά γράμματα. Αν τους μετρήσετε θα βρείτε πολλούς, ενώ άλλοι, αλίμονο πέθαναν και λησμονήθηκαν». 

Ο Νιρβάνας λοιπόν πρώτος μας πληροφορεί για το «ποιητικό ερημητήριο της Φρεαττύδας» και για το πόσους πολλούς λογοτέχνες και καλλιτέχνες «γέννησε» εκ των οποίων ολίγων μόνο τα ονόματα διασώθηκαν. Η Φρεαττύδα υπήρξε επίσης η ποιητική πατρίδα του Λάμπρου Πορφύρα που αν δεν καθόταν στα βραχάκια της τις καλοκαιρινές νύχτες δεν μπορούσε να γράψει. Ποιητικό ορμητήριο στάθηκε η Φρεαττύδα και για τον άλλο μεγάλο ποιητή της τον Γεώργιο Στρατήγη. Οι στίχοι επίσης των δικών του ποιημάτων χρωματίζονταν από τις μυσταγωγικές εικόνες του γραφικού όρμου που του θύμιζαν τη «Ντάπια» του τόπου του, των Σπετσών. 

Η Φρεαττύδα όμως δεν χρωμάτιζε μόνο στίχους ποιημάτων, αλλά και καβαλέτα ζωγράφων, παρτιτούρες μουσικών και ολόκληρες παραγράφους πεζογράφων. 

Ο μεγάλος θαλασσογράφος Κωνσταντίνος Βολανάκης πέρασε επίσης από τα παράλιά της. 

Οι μουσουργοί Ναπολέων και Γεώργιος Λαμπελέτ την έκαναν νότες, όπως αργότερα έκανε το ίδιο ο ανεπανάληπτος μουσουργός Παναγιώτης Φακιολάς στη δική του Τερψιχόρη.

Ειδικά στην πειραϊκή περίοδο του Νιρβάνα, 1884 – 1916 συναντούμε δίπλα του σπουδαία λογοτεχνικά ονόματα όπως του Σπύρου Μελά, του Δημοσθένη Βουτυρά, του Νίκου Χατζάρα, του Άριστου Καμπάνη οι οποίοι μαζί με τους Λάμπρο Πορφύρα και Γεώργιο Ζουφρέ που ήδη αναφέραμε, αποτέλεσαν ένα διόλου ευκαταφρόνητο λογοτεχνικό δυναμικό. 

Εκείνη την περίοδο ήταν που η «Σχολή της Φρεαττύδας» προσέφερε ποιητές, πεζογράφους και καλλιτέχνες πανελλήνιας προβολής. Δίπλα σε αυτούς άξια στάθηκε και η αμέσως επόμενη γενιά του Χρήστου Λεβάντα, του Κώστα Σούκα, του Νικηφόρου Βρεττάκου, του Νίκου Καββαδία και πολλών άλλων που οδήγησε τον Πειραιά σε λογοτεχνικά μονοπάτια έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960.

Μια τόσο μικρή περιοχή, με τόσο μεγάλη προσφορά δύσκολα μπορεί να συναντήσει κάποιος. Διότι εκτός από πεζογράφους, ποιητές, ζωγράφους και μουσικούς, η Φρεαττύδα γέννησε σπουδαίους ανθρώπους σε διαφορετικούς τομείς  του ανθρωπίνου πνεύματος. Ο Δημοσθένης Καλοστύπης, ο εκδότης εφημερίδας «Σφαίρα» ήταν Φρεαττυδιώτης, όπως επίσης και ο ιστορικός του Πειραιά ο Αλέξανδρος Μελετόπουλος (έπαυλη Μελετόπουλου μετέπειτα Ρωσικό Νοσοκομείο). 

Κι όταν ακόμα η Φρεαττύδα στα μέσα του 19^ου αιώνα ήταν μια πραγματικά έρημη περιοχή με ελάχιστα σπίτια οικοδομημένα εκεί και πάλι παρήγαγε πνευματικές μορφές, όπως ο «πρώτος γεννημένος Πειραιώτης» ο κρητικής καταγωγής Αντώνιος Αντωνιάδης (γεννημένος στον Πειραιά στις 6 Ιανουαρίου του 1836). Φρεαττυδιώτης υπήρξε και ο ποιητής Δημήτριος Σακελλαρόπουλος ο «Όμηρος» της Φρεαττύδας όπως τον αποκαλούσαν καθώς ήταν τυφλός. Διότι αφού πρώτα μαγεύτηκε από την ομορφιά του τοπίου, στη συνέχεια τυφλώθηκε από ατύχημα, κάνοντας πειράματα φαρμακευτικής χημείας. Όλη την υπόλοιπη ζωή του βυθισμένος στο σκοτάδι έμεινε προσηλωμένος στην ποίηση, έχοντας στου νου του τις εικόνες του γραφικού όρμου. Προχώρησε στην έκδοση μάλιστα και του αξιόλογου λογοτεχνικού περιοδικού «Απόλλων». 

 Δεν θα ήταν δυνατόν να μην αναφερθεί φυσικά ο ιατροφιλόσοφος Θεόδωρος Αφεντούλης. Άλλωστε αυτός όχι μόνο στάθηκε μια από τις σπουδαιότερες μορφές πνεύματος στον Πειραιά, αλλά επηρέασε σημαντικά τον Κωνσταντίνο Βολανάκη να εγκατασταθεί στον Πειραιά και να δημιουργήσει τη σχολή του, το «Καλλιτεχνικό Κέντρο». Ο ίδιος ήταν που παρότρυνε αργότερα τον Νιρβάνα να ακολουθήσει τα χνάρια της ιατρικής επιστήμης. Ο Αφεντούλης ανάμεσα στα ιάματα, ανάμεσα δηλαδή στις φαρμακευτικές ουσίες συμπεριελάμβανε και τα ψυχικά μέσα: 

"η μητρική αγκαλιά, το πάτριο έδαφος για εκείνους που πάσχουν από νοσταλγία, η ψυχαγωγία για τους θλιμμένους, η μουσική για τους μελαγχολούντες, η λάμψη των αστεριών του ουρανού, ο φλοίσβος της θάλασσας".

Με τη Φρεαττύδα όμως είχαν συνδεθεί και λογοτέχνες που εκ πρώτης φαίνονταν ότι ουδεμία σχέση είχαν με αυτήν. Ο ποιητής Ζαν Μωρεάς (ψευδώνυμο του Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου) ζήτησε κάποτε από τον Νιρβάνα να επισκεφθεί την Φρεαττύδα για να ξαναδεί το τόπο εκείνο όπου είχε τα πρώτα του φλερτ. Αλλά και ο Θεόδωρος Βελλιανίτης όταν κάποτε βρέθηκε στη Ρωσία σε συνθήκες πολικού ψύχους, άρχισε να γράφει τις αναμνήσεις του από τα καλοκαίρια της Φρεαττύδας, περιγράφοντας το πώς φώτιζαν το απόλυτο σκοτάδι του όρμου, τα πυροφάνια των ψαράδων που επέστρεφαν. 

Η Φρεαττύδα ωστόσο δεν επιδρούσε μόνο στα συναισθήματα των λογοτεχνών και των καλλιτεχνών αλλά και στους απλούς ανθρώπους. Ήταν ο όρμος των ερωτευμένων και κάθε βράχος αντιστοιχούσε σε ένα νέο ζευγάρι που με τη δύση του ηλίου συναντιόταν εκεί. Και ενώ ο έρωτας αντάλλασσε υποσχέσεις κατά μήκος των ακτών του όρμου, ειδικά κατά τη δύση του ηλίου, την ίδια στιγμή βάρκες ψαράδων όλων των μεγεθών επέστρεφαν στο μικρό λιμανάκι της σιγοτραγουδώντας. Κι αυτός ο έρωτας που κατάκαιγε τις καρδιές αγοριών και κοριτσιών, όταν δεν τελεσφορούσε οδήγησε πολλά παιδιά σε απεγνωσμένες πράξεις στα σκοτεινά νερά της. 

Οι περισσότερες αυτοκτονίες νέων είχαν καταγραφεί από όλο τον Πειραιά στη Φρεαττύδα όπου οι ερωτευμένοι αυτοκτονούσαν στον τόπο όπου είχαν ανταλλαγεί οι ψεύτικες υποσχέσεις. Στην Φρεαττύδα! Σήμερα η Φρεαττύδα δεν μοιάζει σε τίποτα με το γραφικό ποιητικό όρμο μιας κάποιας εποχής. Μπαζώθηκε και έγινε Μαρίνα. Άλλαξε ριζικά. Στην ερώτηση του τι μπορεί να βρει κάποιος σε έναν τόπο που άλλαξε ριζικά απάντησε ο ίδιος Νιρβάνας που είπε: «Ό,τι βρίσκει ένας ποιητής εκεί που δεν υπάρχει πια τίποτε για τους άλλους. Τον εαυτό του!»