Η Έπαυλη Μαυρομιχάλη στην Καστέλλα ως Σχολή Εμποροπλοιάρχων Ύδρας και άλλων σχολών του Λιμενικού Σώματος.

Στα αριστερά η Έπαυλη Οριγώνη ενώ στα δεξιά ακολουθούν οι εγκαταστάσεις της Έπαυλης Μαυρομιχάλη οι οποίες βρέχονται στην κυριολεξία από τη θάλασσα, καθώς τότε ακόμα δεν είχε επιχωματωθεί η περιοχή, ώστε να δημιουργηθεί η παραλία που σήμερα υπάρχει. Άνδρες του Λιμενικού εκπαιδεύονται με λέμβους, κάποιες από τις οποίες βρίσκονται τραβηγμένες στην υπήνεμη πλευρά του μικρού νησιού της Σταλίδας (Κουμουνδούρου). 

του Στέφανου Μίλεση

Δίπλα στην Έπαυλη Οριγώνη στην Καστέλλα, στην οδό Καραγεώργη Σερβίας βρισκόταν η επίσης ιστορική Έπαυλη Μαυρομιχάλη. Η συγκεκριμένη περιοχή είναι γεγονός ότι περιλαμβάνει μεγάλο και σημαντικό, αλλά ανεξερεύνητο μέρος της σύγχρονης ιστορίας της πόλης. Η περίοδος μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, υπήρξε ιδιαιτέρως ταραγμένη ειδικά για τον Πειραιά όπου το λιμάνι του είχε καταστραφεί και η πόλη είχε υποστεί σημαντική απώλεια των υποδομών της. 

Σημαντικά γεγονότα διαδραματίζονταν το ένα ύστερα από το άλλο, ωστόσο εξαιτίας των περιστάσεων δεν υπήρχε "χώρος" για καταγραφή και διάσωση ιστορικής μνήμης, σε επίπεδο τοπικής ιστορίας. Οι πληροφορίες που καταγράφηκαν και διασώθηκαν, για το ρόλο που διαδραμάτισε η Έπαυλη Μαυρομιχάλη αλλά και άλλες περιοχές του Πειραιά την μεταπολεμική περίοδο, είναι ελάχιστες. Εντύπωση προξενεί το γεγονός της διάσωσης σειράς "αστικών μύθων" σχετιζομένων με τις εγκαταστάσεις της Έπαυλης Μαυρομιχάλη, σε αντίθεση με το σπουδαίο ρόλο που διαδραμάτισε μεταπολεμικά, για τον οποίο ελάχιστα διασώθηκαν. 

Είναι γνωστό πως εκείνος που παρουσιάζει για πρώτη φορά μια ιστορία, αναδεικνύοντας γεγονότα που μέχρι τότε ήταν θαμμένα, αναλαμβάνει το δυσκολότερο ρόλο, καθώς οι επόμενοι πατώντας πλέον πάνω στις δικές του πληροφορίες μπορούν να κατευθύνουν την έρευνά τους καλύτερα. Όμως από την πρώτη μέρα μέχρι και σήμερα επιδίωξη αυτού του ιστολογίου ήταν και είναι η παρουσίαση "πρώτων ιστοριών".    

Είχα αναφέρει και παλαιότερα ότι στο συγκρότημα των οικοδομημάτων που περιελάμβανε όλη η έκταση της Έπαυλης Μαυρομιχάλη, είχε αφήσει την τελευταία του πνοή το 1914 ο Γαριβαλδινός Αλέξανδρος Ρώμας. Συγκεκριμένα ο Κυριακούλης Μαυρομιχάλης στις 7 Μαΐου του 1914, φιλοξένησε στην έπαυλή του το ήρωα και κουνιάδο του, για να αναρρώσει ύστερα από βαρύ πυρετό που παρουσίασε. Όμως η συμμετοχή του σε πολέμους και στις πορείες είχαν αδυνατίσει την καρδιά του κι έτσι άφησε την τελευταία του πνοή στις 10 Ιουλίου του 1914 στην Έπαυλη της Καστέλλας. Από αυτήν στη συνέχεια μεταφέρθηκε στο σπίτι του στην Αθήνα και εν συνεχεία στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Ζάκυνθο.

Ωστόσο η ιστορία της Έπαυλης Μαυρομιχάλη δεν σταματά το 1914, καθώς τριάντα χρόνια αργότερα οι εγκαταστάσεις αυτές κρίνονται ως κατάλληλες για να φιλοξενήσουν όχι μια, αλλά τρεις σχολές διαδοχικά! Οι εγκαταστάσεις της Έπαυλης δεν καταλάμβαναν τότε τη σημερινή έκταση, αλλά έφταναν να γειτνιάζουν μέχρι το Ναυτικό Όμιλο Ελλάδος. 

Η πρώτη και η πλέον ιστορική σχολή που φιλοξενήθηκε στην Έπαυλη Μαυρομιχάλη, ήταν η Ναυτική της Ύδρας Σχολή, η λειτουργία της οποίας είχε ξεκινήσει από το 1749 και αποτέλεσε την πρώτη σχολή παγκοσμίως που δημιουργήθηκε με αποστολή την εκπαίδευση των Υδραίων στη ναυτική τέχνη. 

Ιταλοί και Πορτογάλοι ναυτικοί ήταν οι πρώτοι διδάσκοντες στη σχολή αυτή, η οποία βρισκόταν υπό την επίβλεψη της Δημογεροντίας του νησιού της Ύδρας. Το 1930 η σχολή έγινε δημόσια και έφερε την επωνυμία «Ναυτική της Ύδρας Σχολή». 

Με την είσοδο των δυνάμεων κατοχής στην Ύδρα, οι Ιταλοί κατέλαβαν το κτήριο που μέχρι τότε στέγαζε τη Σχολή Εμποροπλοιάρχων, προκειμένου να εγκαταστήσουν σε αυτό την διοίκησή τους. Η Σχολή της Ύδρας αφού μεταφέρθηκε για μικρό χρονικό διάστημα στην Αθήνα, γρήγορα όμως αναζήτησε κτήρια παραθαλάσσια που να μπορούν να εκπληρώνουν την αποστολή εκπαίδευσης ναυτικών σπουδαστών. Καθώς οι περισσότερες εγκαταστάσεις στο λιμάνι του Πειραιά είχαν αποτελέσει στόχο βομβαρδισμών αλλά και λεηλασίας, κατά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων, δεν ήταν εύκολο να βρεθεί κατάλληλο κτήριο. Ύστερα από μια περίοδο αναζήτησης η Σχολή Εμποροπλοιάρχων Ύδρας εγκαταστάθηκε στην Έπαυλη Μαυρομιχάλη στην Καστέλλα. Μόνο κτήρια που βρίσκονταν μακριά από το λιμάνι και από βιομηχανικούς στόχους είχαν παραμείνει στον Πειραιά άθικτα. Έτσι βρέθηκαν οι εγκαταστάσεις της Καστέλλας που απομακρυσμένες από το κεντρικό λιμάνι του Πειραιά. Τα κτήρια που επιλέχθηκαν να στεγάσουν την αρχαιότερη σχολή εμποροπλοιάρχων στον κόσμο, ήταν βεβαίως παλαιά και ακατάλληλα. Από την άλλη όμως η τοποθεσία τους ήταν προνομιούχος. 

Οι εγκαταστάσεις της Σχολής Εμποροπλοιάρχων Ύδρας στην Καστέλλα ήταν εγκαταστημένες σε προνομιούχο θέση, πίσω από το νησάκι της Σταλίδας, ανάμεσα στην Έπαυλη Οριγώνη (Μουτούση) και στο Ναυτικό Όμιλο Ελλάδος.

Οι εγκαταστάσεις της Καστέλλας, στην οδό Καραγιώργη Σερβίας, εξυπηρετούσαν, διότι προς την πλευρά της Έπαυλης Οριγώνη (Μουτούση), αποτελούνταν από πολλά και διαφορετικά οικήματα που θα μπορούσαν να αναλάβουν διαφορετικό ρόλο στη λειτουργία μιας σχολής, ενώ προς την αντίθετη πλευρά δέσποζε στα ψηλά ένα πανέμορφο μεγάλο οικοδόμημα το οποίο χρησίμευε ως το κεντρικό κτήριο της σχολής (σπουδαστήρια - Διοικητήριο).

Η μια πλευρά της έκτασης, είχε διέξοδο απευθείας στη θάλασσα, σημαντικό πλεονέκτημα για μια σχολή εμποροπλοιάρχων. Η πρόσοψη επίσης του κεντρικού κτηρίου της σχολής ήταν στραμμένη προς τη θάλασσα ενώ ο τοίχος που την οριοθετούσε ήταν θεμελιωμένος μέσα σε αυτήν.

Οι διδάσκοντες διαμαρτύρονταν μάλιστα ότι όταν φυσούσε δυνατά τα  κύματα του Σαρωνικού έμπαιναν μέσα στις αίθουσες παραδόσεων! 

Οι Σχολές Ύδρας παρέμειναν στην Καστέλλα μέχρι την 1^η Νοεμβρίου του 1949 για χρονικό διάστημα περίπου επτά ετών. Εκτός από τα θεωρητικά μαθήματα διδάσκονταν και τη ναυτική τέχνη. Μάθαιναν να δένουν σχοινιά, να κατραμώνουν σπάγκους κ.α. 

Μέρος των εγκαταστάσεων του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος είχαν παραχωρηθεί για τις ανάγκες της σχολής Εμποροπλοιάρχων Ύδρας όπως το Λεμβαρχείο όπου υπήρχαν αραγμένες 2,3 δεκαοκτάκωποι λέμβοι. Με αυτές εκ περιτροπής οι δόκιμοι ασκούνταν στην κωπηλασία ενώ στη διάθεσή τους υπήρχε και το πετρελαιοκίνητο ιστιοφόρο της Σχολή το «Ηλέκτρα», επί του οποίου εκπαιδεύονταν στη χρήση ιστίων και πηδαλίου με συχνές βόλτες στο Σαρωνικό. Το «Ηλέκτρα» είχε διατεθεί στη Σχολή από τον Δεκέμβριο του 1944 και ήταν κατασχεμένο πλοίο.

Σημαντικός υπήρξε ο ρόλος υποστήριξης που διαδραμάτισε ο Ναυτικός Όμιλος Ελλάδος, καθώς εκτός της παραχώρησης χρήσης του λεμβαρχείου του, και ο προαύλιος χώρος του είχε παραχωρηθεί για τη συγκέντρωση των εκπαιδευομένων καθώς η Έπαυλη Μαυρομιχάλη στερείτο ανάλογης έκτασης. Η συγκέντρωση των δοκίμων εμποροπλοιάρχων αλλά και των άλλων εκπαιδευομένων, για τους οποίους θα αναφερθούμε στη συνέχεια, γινόταν στον προαύλιο χώρο του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος. Το μικρό νησάκι της Σταλίδας (Κουμουνδούρου), αποτελούσε πρόχειρο λεμβαρχείο καθώς πολλές από τις λέμβους της σχολής ανασύρονταν και έμεναν για προστασία στην μικρή λωρίδα γης που υπήρχε, στην υπήνεμη πλευρά του. 

Όταν αποφασίστηκε το 1949 η Σχολή Εμποροπλοιάρχων Ύδρας να μεταφερθεί ξανά πίσω στο νησί, η εφημερίδα "Εμπρός" (φ. 10.7.1949) δημοσιεύει επιστολή διαμαρτυρίας σύμφωνα με την οποία "θα στερηθεί η σχολή λαμπρών καθηγητών καθώς ο μικρός μισθός δεν αποτελεί κίνητρο για την εγκατάσταση στην Ύδρα, θα στερηθούν οι μαθητές την εμπειρία που αποκτούν από την τα πολλά ατμόπλοια που υπάρχουν καθημερινώς στο λιμάνι του Πειραιά, ενώ τέλος οι μαθητές κατά την διάρκεια του χειμώνα θα αποκλείονται στο νησί για μεγάλα χρονικά διαστήματα". Και ο αποστολέας της διαμαρτυρίας που υπογράφει με το όνομα "ναυτικός" κλείνει γράφοντας "Η μεταφορά της άριστα ήδη λειτουργούσης σχολής από τον Πειραιά εις άλλο μέρος, σημαίνει διάλυσιν αυτής". 

Εκτός όμως από την ιστορική Σχολή Εμποροπλοιάρχων Ύδρας, στις ίδιες εγκαταστάσεις φαίνεται να εκπαιδεύεται και η πρώτη μεταπολεμική σειρά Λιμενοφυλάκων η κατάταξη της οποίας έγινε το 1946. Οι λιμενοφύλακες κατά την διάρκεια της εκπαίδευσής τους λόγω έλλειψης χώρου εντός της σχολής, για το μάθημα της γυμναστικής εξέρχονται των οικημάτων και έτρεχαν σε παράταξη στους δρόμους της Καστέλλας και στον όρμο του Τουρκολίμανου. 

1946 - Πρόσκληση προς κατάταξη εφέδρων Λιμενοφυλάκων στις εγκαταστάσεις της Καστέλλας. Αναμονή κατά μήκος που μαντρότοιχου που μέχρι σήμερα υφίσταται.

(Φωτογραφίες πάνω και κάτω)

Ορκωμοσία πρώτης σειράς Λιμενοφυλάκων το 1946. Η ορκωμοσία λαμβάνει χώρα στην Καστέλλα στον προαύλιο χώρο του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος. Στην φωτογραφία πάνω, πίσω από τους Λιμενοφύλακες διακρίνεται η νήσος Σταλίδα (Κουμουνδούρου).

Το 1951 το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας έλαβε απόφαση δημιουργίας ανεξάρτητης Σχολής Λιμενικών Δοκίμων. Η σχολή αυτή λειτούργησε επίσης στην Έπαυλη Μαυρομιχάλη στην Καστέλλα. Διοικητής της Σχολής ήταν ο Αντιπλοίαρχος Λ.Σ. Παν. Παγώνης και η πρώτοι επτά δόκιμοι που αποφοίτησαν από τη Σχολή της Καστέλλας και ονομάσθηκαν Σημαιοφόροι Λ.Σ. ήταν οι: Τσούρης Γ., Πουλάκης Θ., Χαραμαντάς Θ., Τούλιος Ε., Βασιλόπουλος Η., Φρόνιμος Ε. και Κωνσταντόπουλος Γ. 

Κατά συνέπεια η πρώτη αποφοίτηση αξιωματικών του Λιμενικού Σώματος σε ανεξάρτητη σχολή Λιμενικών Δοκίμων σημειώθηκε στην Έπαυλη Μαυρομιχάλη.

Τον Οκτώβριο του 1952 στη Σχολή Λιμενικών Δοκίμων Καστέλλας κατατάχθηκαν ακόμα οκτώ δόκιμοι που ονομάστηκαν Σημαιοφόροι στις 7 Ιανουαρίου του 1954. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1953 η Σχολή Λιμενικών Δοκίμων στην Καστέλλα φιλοξένησε ακόμα μια σειρά (την τρίτη) αποτελούμενη από 7 Δοκίμους που ονομάστηκαν Σημαιοφόροι Λ.Σ. στις 5 Ιανουαρίου του 1955. Η σειρά αυτή ήταν και η τελευταία που στεγάστηκε στα κτήρια της Σχολής στην Καστέλλα. Μετά την επιστροφή τους από το εκπαιδευτικό ταξίδι η Σχολή Λιμενικών Δοκίμων μεταστεγάστηκε στο Κ.Ε.Λ.Σ. "Γ. Κωτούλας" στον Ασπρόπυργο.  

Η Δεύτερη σειρά της Σχολής Λιμενικών Δοκίμων (8 Λιμενικοί Δόκιμοι). Μετά την αποφοίτησή τους ακολούθησε εκπαιδευτικό ταξίδι με το πλοίο "Ελληνικό Ουρανός" σε λιμάνια των Η.Π.Α.

Στις 6 Φεβρουαρίου του 1952 είχε στεγαστεί τέλος στις εγκαταστάσεις της Καστέλλας και η Σχολή Δοκίμων Υπαξιωματικών Λ.Σ. με σαράντα (40) δόκιμους υπαξιωματικούς. 

Τα κτήρια της Έπαυλης Μαυρομιχάλη όλη την μεταπολεμική περίοδο, βρίσκονταν υπό ενοικίαση από το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας έως τα τέλη του 1955. Καθώς όμως ήδη την εποχή εκείνη τα κτήρια ήταν αφενός παλαιά, αφετέρου ανήκαν σε ιδιώτη (την Έπαυλη εκμεταλλευόταν τότε γυναίκα, απόγονος της οικογενείας Μαυρομιχάλη), λύθηκε η μίσθωση, με τα οικοδομήματα να παραμένουν για πολλά χρόνια εγκαταλειμμένα διατηρώντας έντονα στους περίοικους τις αναμνήσεις από τη ζωή των δοκίμων εμποροπλοιάρχων, λιμενοφυλάκων, υπαξιωματικών και αξιωματικών του Λιμενικού Σώματος. Το τρέξιμο κατά συστοιχίες στους δρόμους της Καστέλλας, η γυμναστική, τα παραγγέλματα, η έπαρση και η υποστολή Σημαίας ακούστηκαν για τελευταία φορά το 1955. 

Γυμναστική στους δρόμους της Καστέλλας 1946

Σήμερα τίποτα δεν έχει απομείνει που να θυμίζει το παρελθόν της Έπαυλης και της ιστορικής σημασίας που διαδραμάτισε μεταπολεμικά στο χώρο της ναυτικής εκπαίδευσης. Η Έπαυλη Μαυρομιχάλη είχε την τύχη να φιλοξενήσει:

- την αρχαιότερη στον κόσμο σχολή εμποροπλοιάρχων, τη σχολή της Ύδρας 

- χρησιμοποιήθηκε ως κέντρο εκπαίδευσης της πρώτης σειράς Λιμενοφυλάκων της Μεταπολεμικής εποχής (1946) 

- της πρώτης ανεξάρτητης Σχολής Λιμενικών Δοκίμων (1951)

- και τέλος χρησιμοποιήθηκε και ως Σχολή Δοκίμων Υπαξιωματικών του Λ.Σ. με 40 δόκιμους υπαξιωματικούς (1952). 

Τέσσερις διαφορετικές σχολές λειτούργησαν στις εγκαταστάσεις της Καστέλλας κάνοντας τον Πειραιά στα δύσκολα εκείνα χρόνια κέντρο Ναυτικής εκπαίδευσης. Χαρακτηριστικό της σημασίας της νέας ρότας που έθεσε για τη σημασία του Πειραιά η Έπαυλη Μαυρομιχάλη, αποτελεί το γεγονός ότι το 1954 η κυβέρνηση Παπάγου αποφάσισε τη μεταφορά των υπηρεσιών του Υπουργείου Εμπορικής Ναυτιλίας και του Ναυτικού Απομαχικού Ταμείου (Ν.Α.Τ.) στον Πειραιά. Το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας που μέχρι τότε στεγαζόταν στην Αθήνα στην οδό Κολοκοτρώνη 11, μεταφέρθηκε (η μεταφορά αυτή διήρκεσε από το Σεπτέμβριο του 1954 έως τον Ιανουάριο του 1955) στο ανεγειρόμενο τότε μέγαρο του Ταμείου Πρόνοιας Αξιωματικών Ε.Ν. στο Πασαλιμάνι. 

Το 1954 όπως είπαμε κατέβηκε στον Πειραιά και το ΝΑΤ στο μέγαρο των λεωφόρων Γεωργίου Α' και Εθνικής Αντιστάσεως πίσω τότε από το "Ρολόι" του Πειραιά. Ίσως τίποτα από αυτά να μην είχε γίνει αν δεν είχαν μεσολαβήσει οι εγκαταστάσεις της Έπαυλης Μαυρομιχάλη στην Καστέλλα αναλαμβάνοντας το δύσκολο έργο της εκπαίδευσης στη ναυτική τέχνη των δεκάδων εκατοντάδων σπουδαστών που διήλθαν από αυτήν. 

Στις φωτογραφίες που ακολουθούν μπορείτε να δείτε ό,τι έχει απομείνει από τις εγκαταστάσεις της Έπαυλης Μαυρομιχάλη καθώς και τη μεταβολή του περιβάλλοντος εξαιτίας των επιχωματώσεων. 

Διαβάστε σχετικά:

Έπαυλη Οριγώνη

Πηγές:

Ιστορία του Λιμενικού Σώματος, Ένωση Αποστράτων Αξιωματικών Λιμενικού Σώματος, 1999

Εφημερίδες εποχής από Βουλή των Ελλήνων και από ψηφιακή βιβλιοθήκη εφημερίδων και περιοδικού τύπου Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος.

Εφημερίδα "Εμπρός", φ. 10 Απριλίου 1949, "Πώς εκπαιδεύονται οι Κυβερνήται" του Παντελή Καψή, σελ. 3.