Εντυπώσεις από μια σχολική εκδρομή στο λιμάνι του Πειραιά προπολεμικά

του Στέφανου Μίλεση

Η έκτη τάξη ενός δημοτικού σχολείου της Αθήνας, το καλοκαίρι του 1940, ύστερα από τους τελικούς διαγωνισμούς, λίγο πριν το κλείσιμο του σχολείου για τις θερινές διακοπές, επισκέπτεται το λιμάνι του Πειραιά. Η επίσκεψη αυτή αποτελούσε μια υπόσχεση του δασκάλου προς τους μαθητές, να δουν από κοντά το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας και την πρόοδο που σημειώνει προς όφελος της εθνικής οικονομίας. 

Το κείμενο αυτό συμπεριλαμβανόταν στο βιβλίο «Αναγνωστικό» για την Έκτη τάξη του δημοτικού σχολείου, που εκδόθηκε από τον Οργανισμό Εκδόσεως σχολικών βιβλίων (ΟΕΣΒ) το 1940 (επί Ι. Μεταξά) και αποτέλεσε ουσιαστικά το αναγνωστικό της πολεμικής περιόδου. Την ύλη του συγκεκριμένου αναγνωστικού επιμελήθηκαν οι Δημ. Κοντογιάννης, Νικ. Κοντόπουλος, Παύλος Νιρβάνας και Δημ. Ζήσης. Του συγκεκριμένου κεφαλαίο του τιτλοφορείται "Ο Λιμήν του Πειραιώς" συγγραφέας ήταν φυσικά ο Παύλος Νιρβάνας. Φυσικά ο λογοτέχνης Νιρβάνας έγραψε αυτή την ιστορία χρόνια πριν αφού πέθανε το 1937, τρία δηλαδή χρόνια πριν από την έκδοσή της.   

Το περιεχόμενο του κειμένου αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς ο δάσκαλος τονίζει προς τους μαθητές την αξία που έχει το λιμάνι στην ανάπτυξη της χώρας, ενώ τα λόγια του πολλές φορές εκπλήσσουν τον αναγνώστη καθώς είναι προφητικά. Ο δάσκαλος της ιστορίας, καταγράφει το μέλλον του λιμανιού με την εξάπλωσή του προς την κατεύθυνση του Κερατσινίου, αλλά και την οικοδόμηση νέων μόλων που θα απλώνονται σαν βραχίονες προς την θάλασσα προσεγγίζοντας την θάλασσα της Σαλαμίνας. Συγκρίνει το παρελθόν του λιμανιού με την εικόνα που παρουσιάζει τη χρονιά εκείνη και εξηγεί στους μαθητές για ποιο λόγο είναι εξίσου σημαντικό για τους Έλληνες να ενεργούν στην περίοδο της ειρήνης για την ευημερία της χώρας, όπως ενεργούσαν οι πρόγονοί τους στις πολεμικές περιόδους. Η διαπαιδαγώγηση του δασκάλου (του Παύλου Νιρβάνα δηλαδή) προς τους μαθητές, η ηθική προσέγγιση ακόμα και για τομείς υλικοτεχνικούς, επιβεβαιώνουν ότι η πολεμική προσπάθεια που θα ακολουθήσει μερικούς μήνες αργότερα στα βουνά της Αλβανίας, υπήρξε αποτέλεσμα πρωτίστως παιδείας και λιγότερο πολεμικής προετοιμασίας.

"Ο ΛΙΜΗΝ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ" (σελ. 179)

«Ο δάσκαλος μας είχε υποσχεθεί ότι όταν τελειώσουμε τους διαγωνισμούς θα επισκεφθούμε όλοι μαζί το μεγαλύτερο λιμάνι της Ελλάδας, το λιμάνι του Πειραιά. Έπρεπε να δούμε τα νέα λιμενικά έργα.

Ένα πρωινό λοιπόν, όλη η τάξη μαζί με τον δάσκαλό μας, κατεβήκαμε με τον υπόγειο ηλεκτρικό σιδηρόδρομο στον Πειραιά. Ήμασταν περίεργοι να δούμε τα μεγάλα έργα, τα οποία, όπως μας είπε ο δάσκαλος, όταν ολοκληρωθούν θα κατατάξουν το ελληνικό λιμάνι μας, στη θέση των ωραιότερων λιμανιών της Μεσογείου.

-Πριν επισκεφθούμε τα έργα, μας είπε ο δάσκαλος, έχουμε, εδώ που ήρθαμε, μιαν άλλη υποχρέωση: Θα πάμε πρώτα να προσκυνήσουμε τους τάφους των δύο μεγάλων ναυάρχων της πατρίδας μας. Ο Θεμιστοκλής και ο Μιαούλης είναι θαμμένοι στην είσοδο αυτού του λιμένα. Και τα ελεύθερα νερά τα οποία εκείνοι δόξασαν, σώζοντας την Ελλάδα, ο πρώτος κατά τους αρχαίους χρόνους, ο δεύτερος κατά την νεώτερη, στεφανώνουν με τους αφρούς, τους δοξασμένους τάφους τους. Δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί καλύτερος τόπος για να δεχθεί τους τάφους των δύο μεγάλων ναυάρχων. 

Ποιος από σας θυμάται το αρχαίο επίγραμμα στον τάφο του Θεμιστοκλή; Ένας από τους συμμαθητές μας ο οποίος είχε κρατήσει σημειώσεις από το μάθημα της ιστορίας το απήγγειλε. «Ο τάφος σου κτισμένος σε ωραία τοποθεσία, θα χαιρετά τους από όλο τον κόσμο καταπλέοντας, θα βλέπει όλους όσοι εισπλέουν και εκπλέουν από τον λιμένα και θα καμαρώνει όταν τα πλοία ναυμαχούν».

-Έτσι είπε ο δάσκαλος, οι δύο ναύαρχοι καθώς βλέπετε, εξακολουθούν να χαιρετούν τους θαλασσινούς, και την δοξασμένη ελληνική θάλασσα, και από τους τάφους τους ακόμα.

Σιγά – σιγά περπατώντας φτάσαμε στο στόμιο του λιμανιού, στο μέρος εκείνο το οποίο ονομάζεται «Βασιλικό Περίπτερο» και προχωρήσαμε προς το σημείο εκείνο όπου ευρίσκεται ο τάφος του Ανδρέα Μιαούλη. Λίγα αγκωνάρια φθαρμένα από την πολυκαιρία δείχνουν ότι είναι το μέρος  που έχει ταφεί ο ένδοξος Υδραίος Ναύαρχος.

-Απλός και φτωχικός, όπως βλέπετε, μας είπε ο δάσκαλος, είναι ο τάφος του μεγάλου ναυάρχου.  Αλλά η ένδοξη πατρίδα μας δεν θα αργήσει να υψώσει προς τιμή του ένα μεγαλοπρεπές μνημείο, με το οποίο θα δείξει την ευγνωμοσύνη της και τον θαυμασμό της. Σε αυτό το μέρος, στην είσοδο του πρώτου ελληνικού λιμανιού, θα στηθούν μια μέρα αναστημένοι από χαλκό ή μάρμαρο, για να ατενίζουν το πέλαγος και να είναι αιώνιο προσκύνημα των θαλασσινών, ο ένας παραπλεύρως του άλλου οι δύο μεγάλοι ναύαρχοι: Ο Θεμιστοκλής και ο Μιαούλης.

Ο τάφος του Μιαούλη σε μεταγενέστερη κατάσταση από τη χρονιά που αναφέρεται στο κείμενο. 

Αφού μείναμε για πολλή ώρα σιωπηλοί προ του τάφου του Μιαούλη και σκορπίσαμε πάνω του λίγα αγριολούλουδα, ζητήσαμε να δούμε και τον τάφο του Θεμιστοκλή.

-Από τον τάφο του Θεμιστοκλή, μας είπε ο δάσκαλος, δεν θα δείτε τίποτα. Η θάλασσα τον κάλυψε, μετά από τόσα πολλά χρόνια και τα κύματα έφαγαν τους λίθους του. Υπάρχουν μερικοί πελεκητοί λίθοι, οι οποίοι διακρίνονται ακόμα, όταν η θάλασσα είναι γαλήνια. Ίσως οι λίθοι αυτοί να είναι από την σαρκοφάγο, η οποία περιέκλεισε κάποτε την τέφρα του μεγάλου ναυάρχου. Για αυτό και το φανάρι (φανός) που βλέπεται εδώ κοντά, ο οποίος δείχνει κατά την διάρκεια της νύχτας με το φως του, την είσοδο του λιμανιού στους ναυτικούς, ονομάστηκε «Φανός του Θεμιστοκλέους». 

Σκύψαμε ευλαβικά στα διαφανή νερά και σκορπίσαμε και εδώ λίγα αγριολούλουδα πάνω στα κύματα, ενώ ο νους μας πετούσε στα «ξύλινα τείχη» και την ναυμαχία της Σαλαμίνας.

- Ας πάμε τώρα, μας είπε ο δάσκαλος, να δούμε και τα νέα έργα, που εκτελούνται στο λιμάνι. Οι δοξασμένοι πατέρες μας παρέδωσαν μια ελεύθερη πατρίδα. Εμείς πρέπει να την καταστήσουμε άξια και προκομμένη σε όλα τα έργα της ειρήνης. Είναι ο μόνος τρόπος, μέσω του οποίου θα δείξουμε σε όλους αυτούς, ότι δεν μας χάρισαν μάταια την ελευθερία μας. Μπήκαμε σε δύο βάρκες οι οποίες είχαν προσδεθεί στο μόλο και περάσαμε στο απέναντι μέρος, όπου προχωρεί η εργασία των μεγάλων μηχανικών έργων του λιμανιού. «Ηετιωνία άκρα» λέγεται το μέρος αυτό. Όταν αποβιβασθήκαμε στον μόλο, καθίσαμε για λίγο πάνω σε μεγάλους ογκόλιθους από τσιμέντο, οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί σε σειρές στην παραλία, για να ριχθούν στην θάλασσα. Έτσι θεμελιώνονται οι μόλοι. Καθίσαμε για να ακούσουμε τον δάσκαλό μας, ο οποίος ήθελε να μας εξηγήσει λίγα πράγματα πριν επισκεφθούμε τα έργα.

-Αυτό το μεγάλο λιμάνι, που βλέπετε παιδιά, γεμάτο από μεγάλα ατμόπλοια, που εισέρχονται και εξέρχονται αδιάκοπα, μέρα και νύχτα, προ εκατό ετών δεν ήταν τίποτα, παρά ένας μικρός λιμενίσκος με λίγα ιστιοφόρο προσορμισμένα εδώ κι εκεί. Κάπου – κάπου μια μικρή βάρκα διέσχιζε τα νερά του. Τον ονόμαζαν τότε «Πόρτο Δράκο» ή «Πόρτο Λεόνε», δηλαδή λιμάνι του λιονταριού, εξαιτίας του λιονταριού που είχε στηθεί ως φύλακας στο στόμιο του. Αλλά και η πόλη του Πειραιά τι ήταν άραγε τότε; Λίγες καλύβες γύρω από το Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, εκεί που σήμερα βρίσκεται ο ναός του. Κάποιος από τους συμμαθητές μας, είπε τότε, ότι έτυχε να δει μια εικόνα του παλιού λιμανιού σε ένα βιβλίο του πατέρα του. Την είχε ζωγραφίσει κάποιος περιηγητής της εποχής εκείνης.

-Αν δεν είχαμε αυτές τις εικόνες, είπε ο δάσκαλος, δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε, πώς ήταν μερικά πράγματα και πώς σε σύντομο χρόνο μεταβλήθηκαν και βελτιώθηκαν στη χώρα μας, η οποία διαρκώς προοδεύει. Και ύστερα από κάποια χρόνια πάλι, όταν θα βλέπουνε το λιμάνι αυτό, δεν θα μπορούν να φανταστούν πώς ήταν αυτό που βλέπουμε εμείς σήμερα.

-Πώς θα είναι τότε το λιμάνι; Ρώτησαν κάποιοι από τους μαθητές.

-Όταν δείτε τι έγινε μέχρι σήμερα και τι γίνεται διαρκώς, θα μπορέσετε να λάβετε μια κάποια ιδέα, μας είπε ο δάσκαλος.

Ακολουθώντας τον δάσκαλο περιεργασθήκαμε τι γίνεται στους μόλους. Παντού εργάτες, βορβοροφάνοι, μηχανήματα στερεωμένα πάνω σε φορτηγίδες, μικροί σιδηρόδρομοι, οι οποίοι συσσωρεύουν διάφορα υλικά, θεόρατοι ογκόλιθοι κρεμασμένοι στον αέρα από βαρούλκα, άλλοι τοποθετημένοι σε σειρές στην παραλία, γέμιζαν τον τόπο. Ωραίοι μόλοι με μεγάλες πλακόστρωτες προκυμαίες και σκάλες για τα πλοία παντού, εκεί που κάποτε η προσέγγιση ακόμα και για τις μικρές λέμβους ήταν αδύνατη. Και νέοι μόλοι οικοδομούνται διαρκώς ενώ άλλοι διαιρούσαν το κεντρικό λιμάνι σε μικρότερους όρμους. Τεράστια βαρούλκα είχαν τοποθετηθεί κατά μήκος των ακτών στους μόλους εκτείνοντας τις κεραίες τους προς τη θάλασσα. Και παραμέσα στην ξηρά, οι εργάτες οικοδομούσαν τεράστιες νέες αποθήκες.

-Ό,τι βλέπετε σε αυτό εδώ το μέρος, μας είπε ο δάσκαλος, θα γίνει σε όλο το λιμάνι περιμετρικά. Τα ατμόπλοια δεν θα αγκυροβολούν πλέον εν μέσω του λιμανιού, για να αποβιβάζουν επιβάτες και εμπορεύματα με λέμβους και μαούνες. Τα ατμόπλοια θα πλευρίζουν τους μόλους με τάξη. Θα ρίχνουν δηλαδή μια γέφυρα στην στεριά και οι επιβάτες θα αποβιβάζονται χωρίς να θαλασσοπνίγονται με τις λέμβους και να βασανίζονται μέχρι να πατήσουν το πόδι τους στην στεριά. Από τώρα μάλιστα άρχισαν κάποια ατμόπλοια να πλευρίζουν. 

Ο δάσκαλος μας έδειξε ένα πλευρισμένο ατμόπλοιο απέναντι, στον ιστορικό μόλο της Τρούμπας, ο οποίος είδε κάποτε να επιβιβάζονται τα γενναία μας στρατεύματα που αναχωρούσαν για τα σύνορα. Και μετά από αυτά εξακολούθησε:

-Αλλά το σπουδαιότερο παιδιά μου, είναι ότι τα φορτηγά ατμόπλοια δεν θα χάνουν χρόνο κατά την εκφόρτωση των εμπορευμάτων δια αχθοφόρων και φορτηγίδων. Θα πλευρίζουν και αυτά στις αποβάθρες και 16 ηλεκτροκίνητοι γερανοί σποραδικά τοποθετημένοι, θα απλώνουν τους σιδηρούς τους βραχίονες, θα αρπάζουν τα εμπορεύματα από το κύτος των ατμόπλοιων και θα τα εναποθέτουν στις αποβάθρες. 

Όσον αφορά την εκφόρτωση του σιταριού, άλλα μηχανήματα, τα λεγόμενα σιλό, θα το αναρροφούν, χύμα όπως είναι, από το κύτος των ατμόπλοιων και θα το βλέπετε να χύνεται όμοια με το νερό, εντός των αποθηκών. Και οι αποθήκες αυτές θα είναι τεράστιες, σε όλο το μήκος του λιμανιού, για να δέχονται κάθε είδους εμπορεύματα, αντί αυτά να μένουν όπως γινόταν προγενέστερα, παρατημένα στην παραλία, να τα ψήνει ο ήλιος, να τα καταβρέχει η βροχή και να τα κλέβουν οι κλέφτες. Και τα ατμόπλοια ακόμα, τα οποία μέσα σε λίγο χρόνο θα έχουν απαλλαγεί από το φορτίο τους, θα είναι ελεύθερα να αποπλεύσουν και να εξακολουθήσουν τα πλουτοφόρα ταξίδια τους. 

Βλέπετε λοιπόν παιδιά, τι αξίζει ένα τέλειο λιμάνι, για έναν τόπο μάλιστα όπως είναι η Ελλάδα, όπου έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ η ναυτιλία. Και το λιμάνι αυτό, το οποίο θα φτάσει αύριο μέχρι και το Κερατσίνι, μέχρι δηλαδή τη θάλασσα της Σαλαμίνας, με τις νέες αποβάθρες και τα νέα εν γένει έργα, τα οποία εκτελούνται θα είναι μέγα λιμάνι για τη χώρα μας. Και από εδώ θα αναχωρεί η ελληνική σημαία, για να διαλαλεί και στα μακρινότερα πελάγη, και στους πιο απομακρυσμένους ωκεανούς τη ναυτική δόξα της Ελλάδας, η οποία δεν έσβησε ποτέ, από την εποχή του Θεμιστοκλή, μέχρι την εποχή του Μιαούλη, του Κανάρη, του Κουντουριώτη και του Βότση. Και η ναυτιλία μας η οποία τώρα έρχεται Πέμπτη κατά σειρά στον κόσμο, θα λάβει καλύτερη σειρά.

Με τους ωραίους αυτούς λόγους του δασκάλου μας ξεκινήσαμε από εκεί για να επιστρέψουμε πίσω στην Αθήνα.

Στον δρόμο ο δάσκαλος μας είπε:

-Άλλοι από σας θα γίνουν ναυτικοί, άλλοι έμποροι, άλλοι στρατιωτικοί, άλλοι επιστήμονες, άλλοι βιομήχανοι, άλλοι τεχνίτες. Αλλά ό,τι και να γίνετε όταν διέρχεστε προ των φανών του λιμένος Πειραιώς, μη λησμονείτε, ότι εκεί κάπου, πλησίον του κύματος, το οποίο τραγουδά την δόξα τους, κοιμούνται οι δύο δοξασμένοι ναύαρχοι της ελληνικής πατρίδας. Ο Θεμιστοκλής και ο Μιαούλης. Αποκαλυφθείτε τότε ευλαβικά και προσκυνήστε τους μεγάλους νεκρούς με μια βουβή προσευχή».