Το ναυάγιο του "Αλέξανδρου Ζ". Η τραγική βύθιση της "ευκαιρίας" που μετέφερε τους εξοδούχους του ναυστάθμου.

Η ακτή της Δραπετσώνας στην οποία οι ναυαγοί του "Αλέξανδρος Ζ" αδυνατούσαν να εξέλθουν

του Στέφανου Μίλεση

Καθημερινώς μικρά πλοία εκτελούσαν και εκτελούν έως και σήμερα τακτικά δρομολόγια μεταξύ ναυστάθμου και λιμένος Πειραιώς μεταφέροντας αξιωματικούς και ναύτες που ανήκουν στην υπηρεσία του ναυστάθμου. Τα σκάφη αυτά καλούνται «ευκαιρίες» και γίνονται ανάρπαστα από τους εξοδούχους ειδικά τα Σαββατοκύριακα που στα παλαιότερα χρόνια χορηγούνταν οι λεγόμενες άδειες 48ώρου. Την προπολεμική περίοδο η αναλογία των εξοδούχων προς τους παραμένοντες προς υπηρεσία εντός, ήταν 50 τοις εκατό, ποσοστό που αναλογούσε σε αριθμό 1.500 περίπου ατόμων. 

Τα πλοία που είχαν αναλάβει καθήκοντα «ευκαιρίας» το 1923, χρονιά στην οποία εξελίσσεται η ιστορία μας, ήταν τα ατμόπλοια «Μύκονος» της εταιρείας Εμπειρίκου, «Σαλαμινία» βοηθητικό του στόλου, το ρυμουλκό «Αλέξανδρος Ζ» της εταιρείας Αλέξανδρου Ζαλόκωστα (επίτακτο), και το επίσης ιδιωτικό επίτακτο «Έλση Ζ».  Τα Σαββατοκύριακα το έργο των σκαφών «ευκαιρίας» ήταν δύσκολο καθώς πηγαινοέρχονταν φορτωμένα από τους εξοδούχους από αδημονούσαν να φτάσουν στα σπίτια τους ή να επιστρέψουν από αυτά. 

Το επίτακτο ρυμουλκό "Αλέξανδρος Ζ" της εταιρείας Αλέξανδρου Ζαλοκώστα που εκτελούσε υπηρεσία "ευκαιρίας".

Μια από αυτές τις δύσκολες μέρες ήταν και η 10 Μαρτίου 1923 διότι ήταν Σάββατο και η έξοδος θα γινόταν σε μεγάλους αριθμούς καθώς μόλις είχαν φτάσει στον ναύσταθμο τα Θωρηκτά "Αβέρωφ", "Λήμνος" και "Κιλκίς" και τα πληρώματά τους ανυπομονούσαν να εξέλθουν. Η μια «ευκαιρία» αναχωρούσε ύστερα από την άλλη προκειμένου να εξυπηρετήσει τους εξοδούχους του ναυστάθμου. Το επίτακτο ρυμουλκό «Αλέξανδρος Ζ» αναχώρησε υπερφορτωμένο καθώς ο κόσμος που περίμενε να επιβιβαστεί ήταν πολύς και η ώρα ήταν ήδη περασμένη καθώς ήταν μεσημέρι. Η θάλασσα εκείνο το Σάββατο ήταν ταραγμένη καθώς φυσούσε ένας ιδιαίτερα ενοχλητικός νοτιάς. Το ρυμουλκό "Αλέξανδρος Ζ" γέμισε από μέλη των πληρωμάτων των Θωρηκτών «Αβέρωφ», «Λήμνος» και «Κιλκίς» και άλλων μικρότερων σκαφών. 

Ενώ είχε διανύσει δύο περίπου μίλια από τον Ναύσταθμο, ευρισκόμενο στο ύψος της νησίδας Ψυτάλλεια και ενώ απέναντι είχε το ακρωτήριο Κράκαρη (ακτή Δραπετσώνας) άρχισε να παρουσιάζει κλίση ενώ κλυδωνιζόταν επικίνδυνα. Λόγω της φουσκοθαλασσιάς τα κύματα χτυπούσαν το σκάφος από την δεξιά του πλευρά. Οι επιβαίνοντες για να αποφύγουν τα νερά τα οποία έπεφταν πάνω τους όμοια με σφοδρή βροχή, κατέφυγαν στην αριστερή του πλευρά. Κάποιοι από τους δώδεκα αξιωματικούς που βρίσκονταν επίσης μέσα στο σκάφος αντελήφθησαν την επικινδυνότητα που προέκυπτε από τη συγκέντρωση στην υπήνεμη πλευρά κι άρχισαν να φωνάζουν και να παρακινούν τους άνδρες να μεταβούν και στην άλλη πλευρά. Η παρότρυνση «παιδιά και στην άλλη πλευρά» δυστυχώς δεν στάθηκε αρκετή για να παρακινήσει τους επιβαίνοντες να μετακινηθούν. 

Κάποιοι που αποφάσισαν να μετακινηθούν προς την προσήνεμη πλευρά γρήγορα έγιναν μούσκεμα και επέστρεψαν στην υπήνεμη. Ο κόσμος που είχε συγκεντρωθεί στα αριστερά ήταν τόσος, που ο ένας βρισκόταν πάνω στον άλλο. Και ενώ το σκάφος φαινόταν ήδη να γέρνει προς την πλευρά που είχε συγκεντρωθεί κόσμος, ένα κύμα, και στη συνέχεια ένα δεύτερο, το έπληξαν από δεξιά με αποτέλεσμα να προκληθεί ανατροπή του σκάφους. 

Δύο με τρία λεπτά της ώρας ήταν αρκετά ώστε το «Αλέξανδρος Ζ» να εξαφανιστεί στο βυθό παρασέρνοντας τους περισσότερους επιβάτες του. Η ώρα ήταν 14.30' όταν συνέβη η ανατροπή ενώ την ίδια στιγμή ανατινάχθηκαν οι λέβητες λόγω της απότομης ψύξης από τη θάλασσα. Από την έκρηξη αυτή υψώθηκε μια στήλη καπνού που υπεδείκνυε σε όσους βρίσκονταν στην ακτή το σημείο της τραγωδίας. Από την ανατροπή του σκάφους γλύτωσαν όσοι την ώρα εκείνη βρίσκονταν στην πρύμνη, καθώς πρόλαβαν να πηδήξουν στη θάλασσα και να απομακρυνθούν. Οι περισσότεροι όμως δυστυχώς εγκλωβίστηκαν εντός του σκάφους και παρασύρθηκαν στον βυθό. 

Επιστολικό δελτάριο στο οποίο φαίνεται η απόσταση μεταξύ της ακτής και της νήσου Ψυτάλλειας όπου βυθίστηκε το "Αλέξανδρος Ζ". Κάποιοι από τους ναυαγούς έφτασαν στην ακτή αλλά αδυνατούσαν να εξέλθουν λόγω της υψομετρικής διαμόρφωσης της βραχώδους ακτής. Στο δελτάριο φαίνεται η ύπαρξη πυροβολείου που προστάτευε τα παλαιότερα χρόνια τον ναύσταθμο.

Οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν το τραγικό δυστύχημα ήταν οι επιβάτες του «Έλση Ζ» της άλλης δηλαδή «ευκαιρίας» που ακολουθούσε σε μικρή απόσταση. Τη στιγμή που το «Αλέξανδρος Ζ» ανετράπη ο κυβερνήτης του «Έλση Ζ» βλέποντας ότι και στο σκάφος του οι επιβάτες είχαν μετακινηθεί προς τη μια πλευρά, έλαβε την απόφαση και έστρεψε την «ευκαιρία» πίσω στο Ναύσταθμο. Εκεί ειδοποιήθηκαν οι αρχές για την καταβύθιση του "Αλέξανδρου Ζ". Όσοι βρίσκονταν στην απέναντι παραλία της Δραπετσώνας και αντελήφθησαν το περιστατικό έσπευσαν με κάθε διαθέσιμο μέσο να βοηθήσουν τους ναυαγούς. Ανάμεσα στους διασώστες θα κρατήσουμε τρία ονόματα. Είναι του Στέλιου Βατίστα του Παναγιώτη Αρώνη και του Ιωάννη Κοντραφούρη που τις δύσκολες εκείνες ώρες με τις ενέργειές τους κατάφεραν να διασώσουν πολλούς ναύτες και υπαξιωματικούς σπεύδοντας με τις βάρκες τους με κουπιά. Και οι τρεις ανήκαν στον Σύνδεσμο Ερασιτεχνών Αλιέων. 

Από την κηδεία των θυμάτων ναυαγίου στην Αγία Τριάδα Πειραιώς

Έξω από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη εντός του προαυλίου χώρου του τότε Χατζηκυριάκειου Στρατιωτικού Νοσοκομείου όπου είχαν μεταφερθεί διασωθέντες του ναυαγίου αλλά και είχαν διακομιστεί τα σώματα που πνιγμένων

Πολλοί επίσης από όσους πρόλαβαν να πηδήξουν στη θάλασσα βγήκαν στην απόκρημνη ακτή του εργοστασίου των Χημικών Λιπασμάτων. Καθώς όμως δεν μπορούσαν να σκαρφαλώσουν τον κάθετο όγκο που υψωνόταν μπροστά τους πάλευαν για ώρα με τα κύματα και τα σωστικά συνεργεία (βάρκες από τα τρία θωρηκτά) τους βρήκαν λιπόθυμους στην ακτή και τους μετέφεραν στο Χατζηκυριάκειο Νοσοκομείο (πρόκειται για το Ορφανοτροφείο Θηλέων που για μεγάλο χρονικό διάστημα είχε μετατραπεί σε στρατιωτικό νοσοκομείο για να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες των διαδοχικών πολέμων και πολεμικών αναταραχών. Στη συνέχεια το στρατιωτικό νοσοκομείο θα μεταβληθεί σε Προσφυγικό Νοσοκομείο). 

Δεν μπορούσαν να σκαρφαλώσουν τον κάθετο όγκο που υψωνόταν μπροστά τους πάλευαν για ώρα με τα κύματα και τα σωστικά συνεργεία (βάρκες από τα τρία θωρηκτά) τους βρήκαν λιπόθυμους στην ακτή και τους μετέφεραν στο Χατζηκυριάκειο Νοσοκομείο

Στον τόπο του δυστυχήματος έπλευσαν τα ατμόπλοια «Ατρόμητος» του Γιαννουλάτου που εκείνη την ώρα ερχόταν από το Μπρίντιζι, το «Ύδρα» του Λεούση και άλλα μικρότερα τα οποία όμως ουσιαστικά δεν μπόρεσαν να προσφέρουν καμία βοήθεια. Τα θύματα ανήλθαν στους 297 άνδρες και το ναυτικό αυτό δυστύχημα του πολεμικού ναυτικού καταχωρήθηκε ως από τα πλέον πολύνεκρα και μάλιστα σε περίοδο ειρήνης. 

Το «Αλέξανδρος Ζ» ήταν τύπου ναυαγοσωστικού και ανήκε στην εταιρεία Αλέξανδρου Ζαλοκώστα, 200 περίπου τόνων και είχε ναυπηγηθεί στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας το 1920. Είχε καταπλεύσει στον Πειραιά τον Ιούνιο του ίδιου έτους αναλαμβάνοντας υπηρεσία εντός του λιμένος του Πειραιώς.

Αφού έγιναν έρευνες σε όλη την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Δραπετσώνας και Ψυτάλλειας διατάχθηκε τα σκάφη «Τένεδος» και «Έλση Ζ» καθώς και γερανοί του ναυστάθμου για να ανελκύσουν το ρυμουλκό «Αλέξανδρος Ζ» επιχείρηση που ήταν δύσκολη λόγω του μεγάλου βάθους. Οι γερανοί του ναυστάθμου και των ναυπηγείων «Βασιλειάδη» είχαν δυνατότητα ανέλκυσης 150 τόνων, ενώ το «Αλέξανδρος Ζ» ήταν 200 τόνων βάρους, που αναβιβαζόταν σε βάρος 400 τόνων λόγω του ύδατος και του βάθους. Από το «Τέλενδος» έγινε βυθομέτρηση του ναυαγίου το οποίο βρέθηκε να είναι σε σημείο 35 οργιών. Ένα ακόμα σημείο που προκαλεί ερωτηματικά ήταν η υπερφόρτωση του πλοίου το οποίο είχε χωρητικότητα 100 ανδρών ενώ σε αυτό βρέθηκαν επιβιβασμένοι τριπλάσιοι! Υπεύθυνος για την υπερφόρτωση θεωρήθηκε σε κάθε περίπτωση ο κυβερνήτης του Ρυμουλκού

Ύστερα από εργασίες ανέλκυσης κάποιο μέρος του "Αλέξανδρος Ζ" εμφανίστηκε στην επιφάνεια της θάλασσας αφού ρυμουλκήθηκε στην Ψυτάλλεια

Εργασίες ανέλκυσης με χρήση πλωτού γερανού ναυστάθμου δίπλα από την Ψυτάλλεια. Μπροστά από τον πλωτό γερανό το έτερο σκάφος "ευκαιρίας" το "Έλσα Ζ".
(φωτογραφία από το ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ)

Τις επόμενες ημέρες του ναυαγίου παρουσιάστηκε το εξής μακάβριο θέαμα κατά μήκος των πειραϊκών ακτών. Τα πτώματα των πνιγμένων είχαν μείνει στο βυθό παρασυρμένα από το σκάφος. Καθώς όμως οι ημέρες περνούσαν, ανέβαιναν στην επιφάνεια και τα κύματα τα έβγαζαν στις ακτές. Για πολλές ημέρες μετά το ναυάγιο η θάλασσα ξέβραζε πτώματα από το Βασιλικό Περίπτερο, στο λιμάνι, στον Άγιο Διονύσιο και φυσικά κατά μήκος των ακτών της Δραπετσώνας. Αποσπάσματα ναυτών όλη εκείνη την περίοδο μετά το ναυάγιο περιπολούσαν  κατά μήκος των ακτών μέρα και νύχτα για να προβαίνουν στη συλλογή των πτωμάτων καθώς η θέασή τους από τον κόσμο εξόργιζε την κοινή γνώμη και δημιουργούσε αισθήματα αγανάκτησης στους Πειραιώτες.  Το δυστύχημα καθώς συνέβη στην περίοδο διακυβέρνησης της χώρας από την επαναστατική κυβέρνηση των Πλαστήρα - Γονατά που ανέλαβαν την εξουσία ύστερα τη Μικρασιατική Καταστροφή. 

Επιμνημόσυνη δέηση επί της νήσου Ψυτάλλειας για τους άνδρες που πνίγηκαν στο ναυάγιο "Αλέξανδρος Ζ."

Απόδοση τιμών στην Ψυτάλλεια

Ένα από τα 297 θύματα του ναυαγίου του "Αλέξανδρου Ζ" υπήρξε και ο Σταύρος Μυλωνάς τεχνίτης Λεβητοποιός του "ΑΒΕΡΩΦ" που είχε συμμετάσχει στους Βαλκανικούς Πολέμους.
(Η φωτογραφία είναι από το αρχείο του δισέγγονου Γεωργίου Κανάκη) 

Από τις έρευνες που διεξήχθησαν ανακαλύφθηκε ότι υπήρχε σήμα από τον Ναύσταθμο το «Αλέξανδρος Ζ» να μην εκτελέσει το δρομολόγιο ενώ είχε υπάρξει παράλληλα και οδηγία να μην προβεί στην υπερβολική φόρτωση. Ο συγκεκριμένος τύπος σκάφους του «Αλέξανδρου Ζ» ρυμουλκό – ναυαγοσωστικό, ήταν χαμηλός, μεγάλου βυθίσματος και εξαιρετικής αντοχής σε τρικυμίες ώστε ο κυβερνήτης του θεώρησε εντελώς περιττό και άσκοπο να μεταβάλλει την πορεία του ώστε να μειώσει την πλευρική ανάκρουση των κυμάτων. Κι αυτό διότι δεν ήθελε να παρατείνει την διάρκεια της διαδρομής!

Τα πολεμικά πλοία που μπαινόβγαιναν στον ναύσταθμο για μήνες μετά το ναυάγιο απέδιδαν τιμές στο σημείο όταν διέρχονταν με τα πληρώματά τους να στέκονται προσοχή και με υποστολή της σημαίας. Το ναυάγιο του «Αλέξανδρου Ζ» χαρακτηρίστηκε ως «Το δράμα του Σαρωνικού» ή «Η τραγωδία του Πειραιώς».

Στο ναυάγιο πνίγηκαν συνολικά 36 μουσικοί. Γλύτωσαν μόνο 8 μουσικοί – ναύτες, που έμειναν πίσω για βάρδια στη μονάδα τους. Η μουσική του Πολεμικού Ναυτικού σχεδόν διαλύθηκε κι έπρεπε να περάσει καιρός για να υπάρξει αναπλήρωση των μουσικών της. 


Διαβάστε επίσης:

Στην έρημη πολιτεία των «Λιπασμάτων» και στο «Γυαλάδικο»