ΦΡΕΑΤΤΥΔΑ

(Η σπανιότατη αυτή φωτογραφία της Φρεαττύδας ανήκει στον ερασιτέχνη φωτογράφο Διονύσιο Ασημάκο και προσφέρθηκε για χρήση στο Pireorama από τον φίλο Νικήτα Χαρχαλάκη)

Δυτικά του λιμένα της Ζέας, από την αρχαιότητα ακόμα ο λιμενίσκος που βρίσκονταν εκτός των Πειραϊκών τειχών, καλείτο Φρεαττύς, από ένα φρέαρ που υπήρχε εκεί μέχρι και την δεκαετία του '60, το ονομαζόμενο εκ του λαού "Τσιρλονέρι", γνωστό για την καθαρτική του ιδιότητα.(1)

Η Φρεαττύδα (Φρεαττύς, Φρεαττώ, Φρεαττοί) έγινε γνωστή για ποικίλους λόγους εκτός από το καθαρτικό της νερό. Διάσημο ήταν επίσης το Φονικό Δικαστήριο, που έδρευε εδώ από τα χρόνια του Τρωικού Πολέμου και που οι αποφάσεις του έμελλε να αποτελέσουν αιτία για την δημιουργία λαμπρών πόλεων! Ο γραφικός της όρμος αποτέλεσε παραθεριστικός τόπος με πλούσιες επαύλεις και οικίες, εξυμνήθηκε από τον ποιητή Λάμπρο Πορφύρα που την αγαπούσε υπέρμετρα, τραγουδήθηκε στην Τερψιχόρη, έγινε το αγαπημένο θέμα πολλών ζωγράφων αλλά και για το μοναδικό στην Ελλάδα Ναυτικό Μουσείο που σήμερα εδρεύει στην διαμορφωμένη κοσμοπολίτικη πλέον Μαρίνα.




Το φρέαρ αυτό που εμείς γνωρίζουμε ως Τσιρλονέρι, στα αρχαία χρόνια ονομάζονταν "Πικροκρήνη" ή "Καθάρσιον" από την έντονη γεύση του νερού, λόγω υδροχλωρικού και θειικού νατρίου και μαγνησίας. 

Το 1855 σε επίσκεψη που πραγματοποιεί το Αμερικάνικο Franklin College με σκοπό να συγγράψει άρθρο με θέμα "Εικόνες Ταξιδιού στην Ελλάδα, Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία" εκ μέρους του περιοδικού "The Mercersburg Quarterly Review", συναντά κάθε πρωί στην ανατολή ακόμα του ηλίου (Μήνες Μάιο και Ιούνιο), πλήθη ανδρών και γυναικών όχι μόνο από την πόλη του Πειραιά, αλλά και από την μακρινή τότε Αθήνα, που πίνουν μετά μανίας το ιαματικό αυτό νερό αλλά και καθώς αυτό χύνονταν εν συνεχεία στην θάλασσα, καθόντουσαν μέσα σ΄αυτό, έχοντας διαμορφώσει βράχους, σε τεχνητές σκάφες κολύμβησης. Η όλη διαδικασία σε συνδυασμό με την όμορφη τοποθεσία, συνεισέφεραν σε υγεία και δύναμη παρά την καταπιεστική ζέστη του καλοκαιριού.
Φρεαττύδα (Δημοτική Πινακοθήκη Πειραιώς)

Ένα άλλο περιοδικό με τίτλο "Ερανιστής" του 1842 αναφέρει πως στην Φρεαττύδα την εποχή του, σώζονταν μια βραχώδης λωρίδα γης προς την θάλασσα (πρόχωμα), και στην άκρη του υπήρχε σκαμμένη εις την πέτρα κολυμβήθρα (λουτήρ), από την οποία επίσης εξέρχονταν νερό αλμυρό και υπόπικρο, που για την καθαρτική του δύναμη ονομάζουν "Τζιρλονέρι". Γέμιζαν μάλιστα κανάτες με αυτό και το αποθήκευαν γιατί φοβόντουσαν μήπως και χαθεί η καθαρτική του δύναμη. 

Το φρέαρ από το οποίο ανάβλυζε το πολύτιμο αυτό νερό, βρίσκονταν ανάμεσα στους βράχους, κάτω ακριβώς από το σημείο που αρχίζει η οδός Μπόταση, που ανεβαίνει προς τον Άγιο Βασίλειο. Εκεί σε αυτά τα βράχια, τα τελευταία χρόνια, υπήρχε και μια σκάλα κατασκευασμένη από μπετόν, για να την εξυπηρέτηση των ψαράδων, που άφηναν τις βάρκες τους στον γραφικό όρμο της Φρεαττύδας. Το 1871 ο Ξαβέριος Λανδερέρ σε μια διατριβή του για το νερό στο Τσιρλονέρι, αναφέρει πως η πικρία αυτού του νερού προέρχεται από ένα ειδικό άλας που όμοιό του βρίσκεται μόνο στο νερό κάποιων λιμνών της Αγγλίας όπως στο Epsom ή στο Seidlitz. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για το Τσιρλονέρι εδώ.

Το Φονικό Δικαστήριο της Φρεαττύδας:

Η Φρεαττύδα, γνωστή στην αρχαιότητα από το Φονικό της Δικαστήριο, αναφέρεται στην ιστορία από τα επικά ακόμα χρόνια, αφού η πρώτη υπόθεση που εκδικάζει, ανάγεται αμέσως μετά τον Πόλεμο της Τροίας (12ος αιώνας π.χ.). Μάλιστα πρόκειται για μια δίκη πολύκροτη, αφού δικάζεται ο γιος ενός Βασιλιά, για την μη αποτροπή της αυτοκτονίας του ετεροθαλή αδελφού του! Πρόκειται για ένα "Επιθαλάττιον" δικαστήριο! 

Ο Δημοσθένης στο έργο "Κατά Αριστοκράτους" αναφέρει τα κάτωθι: "σε αυτό το δικαστήριο, που συνεδριάζει στην Φρεαττύδα δικάζονται οι εξόριστοι για ακούσιο φόνο, που δεν τους έχουν ακόμα συγχωρέσει οι συγγενείς του θύματος, εάν κατηγορούνται για νέο φόνο εκούσιο αυτή την φορά". 

Αν ο κατηγορούμενος αθωωθεί επιτρέπεται να πατήσει την πατρική του γη, αφού πρώτα θα μεταφερθεί στην ιερή πηγή απ΄ όπου θα καθαριστεί με τα πικρά νερά της. Αν όμως κριθεί ένοχος, θα αφεθεί στην τύχη των θεών όπως αυτοί θα τον κρίνουν με τα στοιχεία της θάλασσας, τα κύματα και τους ανέμους στους οποίους θα βρεθεί εκτεθειμένος.

Με αυτόν τον τρόπο θα εκδικαστεί ο Σαλαμίνιος πολεμιστής της Τροίας και άριστος τοξότης Τεύκρος, όταν θα απολογηθεί από πλοίο προς τον ίδιο του τον πατέρα και Βασιλιά της Σαλαμίνας Τεύκρο που στέκονταν σε μια άκρη βράχου στην Φρεαττύδα, καθώς δεν ανέχονταν τον θάνατο γιου του ετεροθαλή αδελφού του Τεύκρου του Αίαντα, ο οποίος είχε αυτοκτονήσει. Ο Τεύκρος εξόριστος πλέον καταφεύγει στην Κύπρο, που δημιουργεί την πόλη Σαλαμίνα (ουσιαστικά ονοματίζει τον τόπο γέννησής του)!
Έκπληξη αποτελεί το γεγονός πως στην πόλη Ποντεβέδρα της Γαλικίας (Ισπανία), θεωρούν ως ιδρυτή τους τον Τεύκρο, ισχυριζόμενοι πως κατέφυγε εκεί, μετά την απόφαση του δικαστηρίου της Φρεαττύδας!


Στην φωτογραφία άγαλμα του Σαλαμίνιου Τεύκρου στην Πλατεία San Jose

Αξίζει να σημειωθεί ότι το άγαλμα του Τεύκρου κοσμεί την Πλατεία San Jose, ενώ οι κάτοικοι αυτής της πόλης, αποκαλούνται Teucrinos (Τευκρίνιοι)!



Η ανοικοδόμηση της Φρεαττύδας:

Η Φρεαττύδα αρχίζει να οικοδομείται περίπου λίγο πριν τη συνοικία Τσίλλερ και αποτελεί παραθεριστικό προάστιο του Πειραιά. 
Από τους πρώτους που αναγείρουν μεγαλοπρεπέστατη εξοχική οικία (έπαυλη) στον όρμο της Φρεαττύδας ήταν και ο Στέφανος Σκουλούδης (ο μετέπειτα Πρωθυπουργός). Όλα τα ιδρυτικά μέλη της Τράπεζας Κωνσταντινουπόλεως, που διατηρούν και φιλικές σχέσεις μεταξύ τους, σπεύδουν να αγοράσουν εκτάσεις στην Φρεαττύδα (1875). Μεταξύ αυτών συναντούμε εκτός του Σκουλούδη, τους Ματζαβίνο, Βούρο και Συγγρό! Όμως μόνο ο Σκουλούδης εξ αυτών αποφασίζει και αναγείρει οίκημα στην Φρεαττύδα, η κατασκευή του οποίου ολοκληρώνεται το 1884.

Φρεαττύδα 1904

 Η έπαυλη του Σκουλούδη θεωρείται το δεύτερο σημαντικότερο οίκημα στην περιοχή. Η πρώτη ήταν του Έπαυλη του Μελετόπουλου (το μετέπειτα Ρώσικο Νοσοκομείο). Η έπαυλη Σκουλούδη, σηματοδοτεί για μεγάλο χρονικό διάστημα όχι μόνο το πέρας του συνοικισμού της Φρεαττύδας, αλλά το σχέδιο πόλεως του Πειραιά.


Η Έπαυλη του Στέφανου Σκουλούδη

 Εγκλήματα, αυτοκτονίες και ανευρέσεις πτωμάτων, είναι τα μόνα που απασχολούν τον ημερήσιο τύπο, αναφερόμενα στην μετά του Σκουλούδη περιοχή και συνεπώς η Φρεαττύδα οριοθετεί το σημείο της πόλεως. Επίσης το αεριόφως αρχικά και το ηλεκτρικό αργότερα τερματίζουν το δίκτυό τους εκεί, όπως και η γραμμή του Τραμ με αριθμό 19. 
(Μπορείτε να διαβάσετε όλη την ιστορία της Έπαυλης Σκουλούδη εδώ). 

Η έπαυλη Σκουλούδη και πίσω της ο νέος ναός του Αγίου Βασιλείου. Σήμερα την θέση της έπαυλης κατέχει το Αντικαρκινικό Νοσοκομείο Μεταξά.

Η Φρεαττύδα στο Σχέδιο Πόλεως:

Η Φρεαττύδα κατά το διάστημα της δεύτερης Δημαρχίας του Τρύφωνα Μουτζόπουλου (1874-1879) ήταν που μπήκε στο σχέδιο πόλης. Το διάστημα εκείνο καθορίσθηκε και η παραλιακή οδός από την Λεωφόρο Αιγέως (2ας Μεραρχίας) μέχρι των λουτρών Κράκαρη και για αυτό τον λόγο μετά τον θάνατο του Μουτζόπουλου μετονομάσθηκε σε Ακτή Τρύφωνος Μουτζόπουλου με τέλος το όριο που έβαζε όπως πάντα η Έπαυλη του Σκουλούδη. Η διαδρομή αυτή από την Λεωφ. Αιγέως μέχρι των λουτρών του Ιωάννη Κράκαρη που μεταφέρθηκαν στην Φρεαττύδα από το 1880 και μετά (προγενέστερα ήταν στον όρμο της Ζέας), αποτελούσαν τον πιο μακρινό περίπατο των Πειραιωτών. 

Οι παλιές ξύλινες καμπίνες που άλλοτε εξυπηρετούσαν τις εγκαταστάσεις της Πλατείας Λουτρών (σημερινή Πλατεία Κανάρη στο Πασαλιμάνι) μεταφέρθηκαν από τον επιχειρηματία Κράκαρη και εγκαταστάθηκαν στην θέση αυτή το 1889.

Η όμορφη παραλία της Φρεαττύδας (Φωτο: Παπαδήμος)

Θερινές διακοπές στην Φρεαττύδα:

Ο Θεόδωρος Βελλιανίτης συγγράφει της αναμνήσεις αυτές από την Φρεαττύδα των θερινών του διακοπών και τις δημοσιεύει το 1890 με τίτλο "Θεριναί αναμνήσεις". Οι εικόνες που μας τροφοδοτεί είναι με ηλιοκαμένα παιδιά να βουτούν από τους έρημους βράχους στην θάλασσα από νωρίς το πρωί μέχρι αργά το απόγευμα, καθώς και τον φόβο που προκαλούσε ο δίοπος που περιπολούσε εκεί προκειμένου να απαγορεύει τα μπάνια να γίνονται άνευ ενδυμάτων για την τήρηση της ηθικής. Ο Βελλιανίτης περιγράφει ακόμα την ύπαρξη Αγγλίδων που φώναζαν κάθε φορά που έβλεπαν τέτοιο θέαμα "Σόκιν, σόκιν"!

Η μετάβαση γίνονταν συνήθως με βάρκα από την έναντι της Φρεαττύδος ακτή, αφού καθώς περιγράφει ότι στην παιδική του ηλικία δεν είχαν ακόμα ανεγερθεί οι επαύλεις για θερινές διακοπές των Αθηναίων, δεν είχε κατασκευασθεί η παραλιακή λεωφόρος και όλη η ακτή ήταν ένα ξεροβούνι με μοναδική παρουσία ενός ξύλινου παραπήγματος που χρησίμευε ως Καφενεδάκι, γνωστό για τα ζαχαροκούλουμά του και για τον μπακλαβά του! 
Με την παραθεριστική ανάπτυξη της Φρεαττύδας όμως, πλήθος άλλων ανταγωνιστικών μαγαζιών ξεπήδησαν δίνοντας μια καθαρά παραθεριστική όψη στην περιοχή. 

Στον μικρό όρμο της Φρεαττύδας υπήρχαν λίγα εξοχικά κυρίως σπίτια όπως του Παπασταματιάδη του Παπασμύρη κ.ά, οι οποίοι τα νοίκιαζαν αντί αμυδρού μισθώματος για την περίοδο του καλοκαιριού. Αυτός ο θεσμός του θερινού μισθώματος, κράτησε στην Φρεαττύδα, μέχρι που γεννήθηκε ο συνοικισμός του Νέου Φαλήρου. Αν και επί Δημαρχία Τρύφωνα Μουτζόπουλου ήταν που εκδόθηκε το Βασιλικό Διάταγμα για την δημιουργία του, ωστόσο δεν είχε αρχίσει να σχηματίζεται, καθώς δεν είχαν εξυγιανθεί οι βάλτοι και τα στάσιμα νερά που κυριαρχούσαν εκεί.

Η δημιουργία του συνοικισμού του Νέου Φαλήρου, προκάλεσε την παρακμή τόσο της Φρεαττύδας, όσο και των Θαλασσίων Λουτρών του Πασαλιμανιού, δίνοντας τέλος ακόμα και στην περίφημη συνοικία Τσίλλερ.

Αν και το επιστολικό Δελτάριο αναγράφει Φρεαττύδα, βεβαίως πρόκειται για τον Λιμένα Ζέας (Πασαλιμάνι).
Δεν είναι λίγες οι αναγραφές σε δελτάρια που είναι λανθασμένες την εποχή εκείνη


Φρεαττύδα και Άγιος Βασίλης  (1873):

Πάνω από τον όρμο της Φρεαττύδας έκανε την εμφάνισή του αρχικά ένας μικρός ναός που οικοδομήθηκε το 1873, από έναν κλητήρα της Δημοτικής Αστυνομίας τον Βασίλειο Γεωργακάκο, κατόπιν παραχωρήσεως εκτάσεων του επιχειρηματία και οινοποιού Παναγιώτη Καμπά. Ο ναός αυτός ήταν εκτός του σχεδίου πόλεως και εξυπηρετούσε τις ανάγκες των λιγοστών κατοίκων της Φρεαττύδας. Όταν πέθανε ο ιδρυτής του Γεωργακάκος με διαθήκη άφησε την ψιλή κυριότητα του ναού και του σπιτιού του που βρίσκονταν δίπλα ακριβώς, στον Δήμο Πειραιώς. Ο ναός αυτός στην συνέχεια κατέστη ανεπαρκής, κατεδαφίσθηκε το 1899 και μετά από πολλές περιπέτειες οικοδομήθηκε νέος με έξοδο του Δήμου. (Όλη την ιστορία ανέγερσης του νέου ναού του Αγίου Βασιλείου μπορείτε να την διαβάσετε εδώ).


Τα όμορφα τείχη της Φρεαττύδας

Φρεαττύδα και Ρωσοτουρκικός πόλεμος 1877 - 1878:

 Σε έναν από τους 15 συνολικά πολέμους που έκανε η Ρωσία κατά της Τουρκίας και συγκεκριμένα σε αυτόν του 1877, ένας Βρετανός Αξιωματικός που λέγονταν Χόβαρτ, έναντι αμοιβής προσέφερε υπηρεσίες στον Σουλτάνο. Για τις υπηρεσίες του αυτές, έμεινε γνωστός ως Χόβαρτ Πασάς. Όταν οι Έλληνες εκδήλωσαν συμπαράσταση υπέρ Ρωσίας, ο Χόβαρτ απειλούσε με απόβαση στην Φρεαττύδα!

Στο βάθος κυριαρχεί το περίγραμμα της Έπαυλης του Σκουλούδη
Τότε ήταν που ο Θεόδωρος Βελλιανίτης έγραψε για τα οχυρωματικά έργα που κατασκεύαζαν οι μαθητές του Α΄ Γυμνασίου Πειραιώς, για να αποτρέψουν απόβαση του Χόβαρτ.
"Εκεί δε επί της αποτόμου ακτής, κρατούντες σκαπάνας, πτύα και κοφίνους, μετεβλήθημεν εις εργάτας και κατεσκευάσαμεν το πρόχωμα, εφ΄ ού έμελλον να στηθώσι τα πυροβόλα, άτινα θα απέκρουον τον στόλον του Χόβαρτ. Ενθυμούμαι ότι ειργάσθην πυρετωδώς. Μετέφερον χώμα ή έσκπτον δι όλης της ημέρας. Προς την εσπέραν δεν ηδυνάμην να σύρω πλέον τας πόδας μου, ούτε να κινηθώ. Υπό την οδηγίαν του νυν διευθυντού του νομισματικού μουσείου κ. Σβορώνου, με μετέφερον ημιθανή εις τον οίκον μου"
(Όλη η ιστορία του Χόβαρτ μπορείτε να την διαβάσετε εδώ).


Το 1900 από την Λιμενική Επιτροπή αποφασίζεται η Φρεαττύδα να ενωθεί με την συνοικία του Τσίλλερ. Για τον σκοπό αυτό εγκρίνεται και το ποσό των 10.000 δραχμών. Το έργο αυτό, βεβαίως ουδέποτε θα υλοποιηθεί. 


Φρεαττύδα και Λάμπρος Πορφύρας:

Μικρό παιδί ακόμα ο Δημήτρης Σύψωμος (Λάμπρος Πορφύρας), το 1894 γράφει το πρώτο του ποίημα η "Λάμψη του Μαρμάρου" που δημοσιεύεται στο πειραϊκό περιοδικό "Στάδιο". Έκτοτε το όνομά του έγινε γνωστό και όσοι τον γνώριζαν μάθαιναν για την αγάπη του προς τον μικρό αυτό όρμο.
"Η Φρεαττύδα είναι η μόνη ποίηση που έχει απομείνει στον Πειραιά", έλεγε...
Έτσι ο Πορφύρας έκλεισε το τοπίο της στην ψυχή του και την έδειξε στους στίχους του. Γνωστή η φιγούρα του να κάθεται στα μικρά ταβερνάκια της περιοχής, πίνοντας την ρετσίνα του. (Προσωπικά τον αποκαλώ "ο Παπαδιαμάντης της Φρεαττύδας").
Και οι κάτοικοι της Φρεαττύδας όμως ανταποδίδοντας την αγάπη τους, ύψωσαν την προτομή του εδώ και έδωσαν στην μικρή Πλατεία το όνομά του.
(Μπορείτε να διαβάσετε όλη ιστορία του Λάμπρου Πορφύρα και της σχέσης του με την Φρεαττύδα εδώ).

22 Μαΐου 1938 - Αποκαλυπτήρια της Προτομής του Λάμπρου Πορφύρα στην Φρεαττύδα
Φωτογραφία του Λυκούργου Βαγιάκη. Φρεαττύδα δεκαετία '60


Φρεαττύδα και σύγχρονη εποχή:

Η δεκαετία του '50 και οι ανάγκες που δημιουργεί, οριοθετούν και για την Φρεαττύδα, το πέρασμα στην σύγχρονη εποχή. Αν και η Φρεαττύδα συνεχίζει να διατηρεί το γραφικό της χρώμα, η Έπαυλη του Σκουλούδη που ακόμα υπάρχει σαν κτήριο έχει στεγάσει τα κορίτσια του Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείου και αργότερα στεγάζει (1946 - 1957) το Υδροβιολογικό Ινστιτούτο. Το 1957 όμως κατεδαφίζεται προκειμένου να ανεγερθεί στην θέση της το Αντικαρκινικό  Νοσοκομείο Μεταξά. Η εποχή της αθωότητας για τον μικρό όρμο έχει τελειώσει. Την θέση των παλαιών εξοχικών οικιών, καταλαμβάνουν σταδιακά πολυκατοικίες. Ο όρμος της ποίησης του Πορφύρα, θα δεχθεί το τελειωτικό χτύπημα όταν η επταετία θα επιχωματώσει όλο τον όρμο για να κατασκευάσει τη νέα Μαρίνα που θα στεγάσει τον Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος και όλες τις υπόλοιπες εγκαταστάσεις (Ε.Ο.Τ., καφετέριες κ.ά.).



Τα εγκαίνια των νέων εγκαταστάσεων γίνονται στις 19 Ιουνίου 1970, από τον τότε Αντιβασιλέα Γεώργιο Ζωιτάκη παρουσία του Μακαρέζου (Υπουργός Συντονισμού) και πολλών άλλων επισήμων. Η τελετή λαμβάνει χώρα εντός του κτηρίου που αργότερα θα γίνει γνωστό ως Καφετέρια "Μαρίνας Ζέας", εσχάτως ήταν γνωστό ως "Kitchen Bar".
(Δείτε τα εγκαίνια της Μαρίνας Ζέας από το αρχείο της Ε.Ο.Α. εδώ)

Το θαυματουργό νερό του Τσιρλονερίου που έτρεχε από την αρχαιότητα θα μπορούσε να είχε διασωθεί αλλά ουδείς ασχολήθηκε με αυτό κι έτσι επιχωματώθηκε, και μαζί του όλη η ιστορία της περιοχής. Για κάποιους Πειραιώτες η νέα μπετοκατασκευή του Σκυλίτση (Μαρίνα Ζέας καλούμενη) θα είναι καλοδεχούμενη, γιατί κατά την άποψή τους, θα εισαγάγει την Φρεαττύδα, στην σύγχρονη εποχή, θα βοηθήσει οικονομικά την ανάπτυξη και τον τουρισμό.
 Σε άλλους όμως όχι!











(1) : Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας υπό Σ. Ι. Βουτυρά, Ι. Α. Βρετού και Γ. Βαφειάδου, T.1, - Εν Κωνσταντινουπόλει :Τύποις Ι. Α. Βρετού,1869

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

"Πειραϊκές ιστορίες του Μεσοπολέμου"