Ίδρυμα Αλέξανδρου Ζαχαρίου (Έπαυλις Ζαχαρίου)

Του Στέφανου Μίλεση

Ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου σπούδασε στην Ζυρίχη, εργάστηκε στην Γερμανία, ήρθε στην Ελλάδα το 1898 και δημιούργησε την πρώτη στην Ελλάδα "Τεχνική Εταιρεία Αλέξανδρου Ζαχαρίου και Σια" αλλά και την γνωστή οικοδομική εταιρεία "Τέκτων".

Αν και δεν είχε σχέση με τον Πειραιά, τον Αύγουστο του 1910 μαγεμένος από το όμορφο περιβάλλον της Καστέλλας αγόρασε εκεί (με συμβόλαιο του Συμβολαιογράφου Αθηνών Π. Γενοβέλη) έκταση 4.351 τ. πήχεων αντί του ποσού των 15.000 δραχμών, από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη Αλέξανδρο Σούτσο.

Η γυναίκα του η Αυγούστα καθώς ήταν γερμανικής καταγωγής μαγεύτηκε από το απέραντο της θάλασσας και ζήτησε από τον άνδρα της να κατασκευάσει έπαυλη ως μόνιμη κατοικία. Ωστόσο στην περιοχή εμφανίζονταν ελάχιστα και η μόνη ζωή που φαινόταν στην Έπαυλη ήταν μια γυναίκα που εκτελούσε χρέη υπηρεσίας η γνωστή τότε Γιαννούλα (επρόκειτο για την Γιαννούλα Αντωνοπούλου).

Η θέση της έπαυλης Ζαχαρίου κυριολεκτικά "πάνω στο κύμα"
 το είχε μετατρέψει σε μοναδικό ακίνητο

Ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου πέθανε στις 27 Ιουνίου 1938, αφήνοντας κληρονόμο την Γερμανίδα σύζυγό του Αυγούστα. Ωστόσο στην διαθήκη που είχε συντάξει προ του θανάτου του (στις 12 Μαρτίου 1937) έγραφε:

"Εκφράζω την ζωηράν μου επιθυμίαν και παρακαλώ την αγαπητή μου σύζυγον και κληρονόμο μου, όπως, εάν και εφόσον αυτή θελήση και κρίνη σκόπιμον: 1) Να διαθέση την εν Πειραιεί (Καστέλλα) και επί της λεωφόρου Φαλήρου 77 κειμένην οικίαν μου δια τον μετά θάνατόν της χρόνον, ως άσυλον υπέρ πνευματικώς εργαζομένων απόρων και κατ΄ εξοχήν Ελλήνων Καλλιτεχνών, ως μουσικών, ζωγράφων, ποιητών, φιλοσόφων κ.λ.π. και ως τόπον συνεντεύξεως και ολιγοχρόνου διαμονής των...".

Δηλαδή εξέφραζε την επιθυμία η γυναίκα του Αυγούστα, όταν αυτή κρίνει σκόπιμο, να διαθέσει την όμορφη Έπαυλη της Καστέλλας, στην Λεωφόρο Φαλήρου 77 όπως καλείτο τότε, να προσφερθεί ως καταφύγιο στους Καλλιτέχνες και στους Πνευματικούς ανθρώπους. 

Η σύζυγός του Αυγούστα Ζαχαρίου με την σειρά της συνέταξε δεύτερη διαθήκη μέσα στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, στις 18 Δεκεμβρίου 1942, με την οποία εκτελούσε την επιθυμία του συζύγου της αλλά και την δική της.

"Επειδή θα υποβληθώ σήμερα εις εγχείρησιν και δεν γνωρίζω την έκβασίν της, συντάσσω την διαθήκη μου. Συμφώνως προς την επιθυμία του αγαπητού καλού μου συζύγου μου και την ιδικήν μου επιθυμίαν, εγκαθιστώ ως γενικόν κληρονόμον το ακόλουθον ίδρυμα, το οποίον συνιστώ συγχρόνως δια της παρούσης διαθήκης. Το ίδρυμα θα φέρει την ονομασίαν "Ίδρυμα Αλέξανδρου Δ. Ζαχαρίου", υπέρ πνευματικώς εργαζομένων και θα πληροί τον σκοπόν, τον οποίον επακριβώς καθώρισε εις την διαθήκην του την 12η Μαρτίου του 1937 ομού, ως εκτελεστάς δε της διαθήκης ορίζω τους κυρίους Μαρίνο Γερουλάνο, Πέτρο Γουναράκη (Δικηγόρο), Γεώργιο Ζωϊόπουλο (Μηχανικό, Διευθυντή της Α.Ο.Ε. "Τέκτων"), τους οποίους εξουσιοδοτώ να πράξουν ότι θεωρούν ορθόν, προς εκπλήρωσιν του σκοπού του ρηθέντος ιδρύματος.......Αυτή είναι η τελευταία μου θέλησις, την οποίαν έγραψα ιδιοχείρως και υπέγραψα σήμερον την 18η Δεκεμβρίου 1942

Αυγούστα Αλεξ. Ζαχαρίου"

Και όντως η διαίσθηση της Αυγούστας Ζαχαρίου ήταν πραγματική, καθώς τέσσερις ημέρες μετά την σύνταξη της διαθήκης πέθανε (21 Δεκεμβρίου 1942)! 

Έτσι λοιπόν συνεστήθη το "Ίδρυμα Αλεξάνδρου Δ. Ζαχαρίου" που σκοπό είχε την διαχείριση της Έπαυλης του επιχειρηματία Ζαχαρίου, υπέρ των απόρων καλλιτεχνών και πνευματικών ανθρώπων. Όμως τα πρόσωπα που διαχειρίζονταν την τύχη του ιδρύματος ήταν τα διευθύνοντα στελέχη της εταιρείας "Τέκτων".

Το ίδρυμα Ζαχαρίου είχε ταυτίσει τόσο πολύ την τύχη του με την εταιρεία "Τέκτων" που ακόμη και τα ποσά που προβλέπονταν για την κάλυψη  της  εύρυθμης λειτουργίας του, προέρχονταν από τα κέρδη των 40.000 μετοχών της Τεχνικής Εταιρείας "Τέκτων", ένα προσωπικό δημιούργημα του δωρητή Αλέξανδρου Ζαχαρίου. 

Η Έπαυλη Ζαχαρίου ήταν γνωστή για την όμορφη κατασκευή της καθώς και για τον μαγευτικό της κήπο, στην πιο όμορφη ίσως τοποθεσία της Καστέλλας. Ήταν τόσο όμορφη ώστε αμέσως τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής την επίταξαν για τον στρατωνισμό ανώτερων αξιωματικών. Στα γεγονότα της απελευθέρωσης η θέση της βίλλας δεν άφησε ασυγκίνητους ούτε τους Ελασίτες που επίσης την κατέλαβαν και εγκατέστησαν εκεί το στρατηγείο τους για σύντομο χρονικό διάστημα.

Ακολούθησε η επίταξη της Έπαυλης από τους Άγγλους Αξιωματικούς, που ούτε λίγο ούτε πολύ έμειναν εκεί μέχρι το 1952! Αλλά και μετά χωρίς λόγο η έπαυλη συνέχιζε να είναι αδρανής έως το 1955, παρά το γεγονός ότι ανήκε στην διαχείριση του "Ιδρύματος Ζαχαρίου"! 

Μέχρι τότε φυσικά η θέληση του Αλέξανδρου Ζαχαρίου και της γυναίκας του Αυγούστας δεν είχε υλοποιηθεί, αλλά ούτε και οι σκοποί του ιδρύματος είχαν εκπληρωθεί. 

Στο μεταξύ από το έτος 1946 η εταιρεία "Τέκτων" βρέθηκε σε εκκαθάριση με δικαστική απόφαση. Με αυτή την απρόοπτη εξέλιξη η οποία δεν είχε προβλεφθεί από τον δωρητή, όσο ήταν αυτός εν ζωή, το Ίδρυμα -που ουδεμία σχέση είχε με την εταιρεία- βρέθηκε αφενός χωρίς οικονομικούς πόρους μη δυνάμενο να καλύψει την λειτουργία του, αφετέρου ο στιγματίστηκε ο ευγενής σκοπός του καθώς η κατηγορία για μια εταιρεία που δεν το αφορούσε (την εταιρεία "Τέκτων")  

Έπρεπε να αναμείνει για μεγάλο χρονικό διάστημα την ολοκλήρωση της εκκαθάρισης, ώστε να περιέλθει τουλάχιστον σε αυτό, η διαχείριση της ακίνητης περιουσίας που θα έμενε μετά την εκκαθάριση. Το 1957 ένα ακίνητο της εταιρείας "Τέκτων" στην οδό Πειραιώς απαλλοτριώθηκε από το Δημόσιο έναντι 9 εκατομ. δραχμών, από τα οποία το Ίδρυμα έλαβε μόλις δύο εκατομ. δραχμές. 

Με αυτά το Δ.Σ. εκτιμούσε ότι με τα χρήματα αυτά μπορούσε να κάνει μετατροπές στην Έπαυλη, με τέτοιο τρόπο, ώστε το Κεντρικό Κτίριο να χρησιμοποιηθεί για την οργάνωση διαλέξων και εκθέσεων ώστε να παράγει έσοδα υπέρ του Ιδρύματος, ενώ στους ξενώνες θα μπορούσαν να φιλοξενηθούν άποροι καλλιτέχνες για πέντε χρόνια.

Πραγματικά το Διοικητικό Συμβούλιο της Ιδρύματος πέτυχε το 1966 να επισκευάσει ριζικά την Έπαυλη καθώς και να κάνει όλες τις μετατροπές που απαιτούντο για να ξεκινήσει η φιλοξενία. 

Η Έπαυλη Ζαχαρίου. Μια όμορφη κατασκευή δίπλα στο κύμα της θάλασσας!

Και ενώ φαινόταν πως επιτέλους το "Ίδρυμα Ζαχαρίου" θα πετύχαινε τους σκοπούς για τους οποίους είχε συσταθεί, στο 1967 αναλαμβάνει Δήμαρχος Πειραιά ο Σκυλίτσης που στην ουσία αναλαμβάνει την τύχη της Έπαυλης. 

Αλλάζει τον χαρακτήρα της διαθήκης και της θέλησης του Αλέξανδρου Ζαχαρίου και ανακοινώνει πως την θέση της έπαυλης θα καταλαμβάνει μια μοντέρνα κατασκευή που θα φέρει την ονομασία "Πνευματικό Κέντρο Πειραιώς".

Στο μεταξύ η παραλία μπαζώνεται και η έκταση του Ζαχαρίου από παραθαλάσσια μετατρέπεται σε ηπειρωτική! Η νέα Ακτή που προκύπτει μπροστά ονομάζεται Ακτή Πρωτοψάλτη. 

Το 1971 ξεκινά η ανέγερση μιας τεράστιας τσιμεντοκατασκευής αφού δυστυχώς γκρεμίζεται άνευ ελέγχου η πανέμορφη Έπαυλη Ζαχαρίου. Υπολογίζεται πως το ποσό θα ανέρχεται σε δέκα εκατομμύρια δραχμές!

Και επειδή ο Δήμος Πειραιώς δεν διαθέτει αυτό το ποσό, ο Δήμαρχος της επταετίας υπολογίζει να καλύψει τα έξοδα, δια της πώλησης των καλλιτεχνικών έργων και των κοσμημάτων που βρίσκονται εντός του Ιδρύματος! Ωστόσο αφήνει στο ίδρυμα δήθεν την διαχείριση του νέου κτηρίου, όχι όμως όλου, αλλά ενός μικρού μέρους του, εκείνου όπου διαθέτει κάποια δωμάτια για τη διαμονή απόρων καλλιτεχνών που στον αριθμό θα φτάνουν μόνο τους δέκα! Δηλαδή από ένα κτήριο που υπολογίζεται να διαθέται αίθουσες εκδηλώσεων, προβολών και εκθέσεων 400 ατόμων χωρητικότητας η κάθε μια, μόνο 7 - 10 άποροι καλλιτέχνες θα μπορούν να φιλοξενηθούν!

Η τσιμεντοκατασκευή του Σκυλίτση που αντικατέστησε την πανέμορφη έπαυλη Ζαχαρίου το 1973.
Έκτοτε έμεινε στην ίδια κατάσταση

Τα 10.000.000 δρχμές που στοίχιζε το υπερμοντέρνο κατά την παρουσίαση της εποχής οικοδόμημα του αρχιτέκτονα Ι. Λιάπη, ο Σκυλίτσης υπολόγιζε να τα εισπράξει από:

1. Χρεώγραφα που ήταν κατατεθειμένα στην Εθνική Τράπεζα.
2. Τεράστιες συλλογές γραμματοσήμων του Αλέξανδρου Ζαχαρίου.
3. Τα κοσμήματα της Αυγούστας Ζαχαρίου που ήταν φυλαγμένα επίσης στην Εθνική Τράπεζα.
4. Τα πολύτιμα έπιπλα και έργα τέχνης που υπήρχαν εντός της επαύλης.
5. πώληση πευκόφυτης έκτασης 300 στρεμμάτων στο Λουτράκι.
6. 62 πίνακες ζωγραφικής μεγάλης αξίας που υπήρχαν στην Εθνική Πινακοθήκη.

Και το ένα κακό διαδέχονταν το άλλο καθώς ο Σκυλίτσης έφυγε χωρίς το έργο να έχει υλοποιηθεί, αφήνοντας μια ακόμη ημιτελής κατασκευή μπετόν στον Πειραιά. Σημειώνουμε πως εκτός του γιαπιού του Ζαχαρίου στην Καστέλλα, ο Σκυλίτσης άφησε στα μπετά, τον ουρανοξύστη φάντασμα στο λιμάνι του Πειραιά, το ημιτελές κτήριο της Ραλλείου στην Πλατεία Κοραή, ενώ γκρέμισε και το σύμβολο της πόλης το θρυλικό ρολόι.

Βέβαια από τότε έως σήμερα έχουν περάσει 41 περίπου χρόνια αδράνειας και αδιαφορίας. Και αν υπάρχει αμφιβολία για αυτό, αρκεί να περάσετε από την Καστέλλα να δείτε από κοντά, πως και η αδιαφορία μπορεί να έχει μνημεία!