Η λιτανεία της επίκλησης βοήθειας του Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιώς

Του Στέφανου Μίλεση

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η εορτή του πολιούχου Αγίου της πόλης, του Αγίου Σπυρίδωνα, στις 12 Δεκεμβρίου, καταγραφόταν ως ένα σπουδαίο γεγονός κάθε χρόνο. Πέραν του σημαιοστολισμού όλης της Ακτής Μιαούλη και της εορταστικής ατμόσφαιρας, την παραμονή του εορτασμού γινόταν εντός του Ναού, ολονύκτια λειτουργία στην οποία από τα πρώτα κιόλας χρόνια καταγράφηκε ότι παρακολουθούσαν εκατοντάδες χωρικοί από τα Μεσόγεια! Ναι από τα Μεσόγεια. 

Εντύπωση προκαλεί σήμερα το άκουσμα καραβανιών από όλη την ηπειρωτική Αττική προκειμένου να προσκυνήσουν έναν Άγιο του οποίου η έδρα ήταν δίπλα στη θάλασσα! Πώς άραγε ξεκίνησε το έθιμο αυτό, που σήμερα δεν υφίσταται; Πώς άραγε η χάρη του Αγίου του Πειραιά είχε φτάσει μέχρι εκεί, προκαλώντας πραγματικό συνωστισμό; Χωρικοί εμφανίζονταν σε όλη την Αττική να έχουν τάμα την κάθοδο στο παραλιακό μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα και τη συμμετοχή τους στην ολονύκτια λειτουργία που λάμβανε χώρα τη παραμονή της εορτής του. Το τάμα αυτό, για τους κατοίκους των Μεσογείων, ήταν τόσο ισχυρό όμοια σήμερα με την επίσκεψη στη Τήνο και το προσκύνημα της Παναγίας. 

Καθιερώθηκε, από την εποχή ακόμα πριν την ελληνική επανάσταση, που το Μοναστήρι αποτελούσε ένα πραγματικό ερημητήριο, καθώς δέσποζε πάνω σε μια έρημη πολιτεία. Οι πειρατές που κυριαρχούσαν τότε στις θάλασσες, αποτελούσαν πραγματική μάστιγα κι αυτό διότι καθώς αποβιβάζονταν στις έρημες πειραϊκές ακτές, απέφευγαν την Αθήνα -εκεί υπήρχε Οθωμανική φρουρά- και λεηλατούσαν τις αφύλακτες εκτάσεις των Μεσογείων. Και επειδή οι πειρατικές αυτές ληστρικές επιδρομές ξεκινούσαν με την αποβίβασή τους στις έρημες πειραϊκές ακτές, κοντά στο Καστρομοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, οι χωρικοί των Μεσογείων παρακαλούσαν τον φύλακα Άγιο της έρημης παραλίας, να αποτρέπει τέτοιες αποβάσεις, τάζοντας επισκέψεις στο Μοναστήρι και τάματα προς τους Σπυριδωνίτες μοναχούς του. 

Περιφορά εικόνας το 1925

Η προστασία των πειραϊκών ακτών εκ μέρους του Αγίου, είχε τόσο μεγάλη σημασία για την περιοχή των Μεσογείων, ώστε την παραμονή της εορτής του, πλήθος χωρικών σχημάτιζαν καραβάνια που αναχωρούσαν από όλη την Αττική και στρατοπέδευαν με σκοπό την διανυκτέρευση έξω από το Μοναστήρι. Αποτροπή των πειρατών σήμαινε διαφύλαξη της καλλιέργειας και των κτηνών, γεμάτες αποθήκες και ασφαλή διαβίωση καθώς οι πειρατές που μάστιζαν τις θάλασσες δεν περιορίζονταν μόνο στην αρπαγή αλλά και στους φόνους, στους βιασμούς και στις λεηλασίες. Οι αρπαγές ειδικά νεαρών κοριτσιών ήταν τότε ένα σύνηθες φαινόμενο. Οι Οθωμανοί προστάτευαν μόνο την Αθήνα, αδιαφορώντας παντελώς για τις καταστροφικές συνέπειες τέτοιων επιδρομών στα Μεσόγεια της Αττικής.
Έτσι με τον τρόπο αυτό, το Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνος αποτέλεσε μοναδικό τόπο και τρόπο προσκυνήματος. 


Ένα πρωινό δεκάδες πειρατικά πλοία εμφανίσθηκαν στο Σαρωνικό. Μέχρι το μεσημέρι τα πλοία παρά τις προσευχές προσέγγιζαν απειλητικά τις ακτές. Όλα έδειχνα ότι για μια φορά ακόμη οι πειρατές θα έπεφταν σαν μάστιγα στην Αττική γη. Τότε οι Μοναχοί σχεδόν το απόγευμα βγήκαν έξω από τα τείχη του Μοναστηριού με την εικόνα του Αγίου και την περιέφεραν τρεις φορές. Τη στιγμή εκείνη δεν φάνηκε να αλλάζει κάτι. Η νύχτα που ακολούθησε ήταν εφιαλτική γεμάτη αγωνία για την ερχόμενη ημέρα. Όταν ξημέρωσε ο στόλος της καταστροφής είχε εξαφανιστεί από τον ορίζοντα. 

Έτσι  επικράτησε κάθε φορά στο άκουσμα των πειρατών και μόνο να γίνεται η λιτάνευση της εικόνας του Αγίου γύρω από το Μοναστήρι, για να το προστατεύει από τους Αλγερινούς, Τυνήσιους και Μαροκινούς καταστροφείς.  

Λιτανεία Αγίου Σπυρίδωνος 1936

Η λιτανεία γύρω από το Μοναστήρια αποτελούσε την έσχατη επίκληση βοηθείας. 

Οι χωρικοί άλλες φορές, κατέβαιναν να εκπληρώσουν το τάμα στον Άγιο παίρνοντας μαζί τους και τις κόρες τους προκειμένου να λάβουν κι αυτές την προστασία του Αγίου, που θα τις έσωζε από την αρπαγή και τη πώλησή τους στα παζάρια της Ανατολής. Δίπλα στην μάστιγα των πειρατών οι πιστοί σταδιακά προσέθεσαν στις προσευχές τους προς τον Άγιο και άλλα αιτήματα όπως προστασία από αρρώστιες και θανατικά και ζητούσαν την ευεργετική μεσολάβησή του. 

Περιφορά εικόνας 1935

Το έθιμο αυτό, διατηρήθηκε για πολλά χρόνια, ακόμα και όταν ο Πειραιάς συστάθηκε εκ νέου ως πόλη από το 1835 και ύστερα. Μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα οι εφημερίδες κατέγραφαν χωρικούς που συνέχιζαν να κατεβαίνουν από τα Μεσόγεια προς τον Πειραιά προκειμένου να εκπληρώσουν το τάμα της ολονύκτιας λειτουργίας που γινόταν από τους ιερείς του Ναού. Εκτός από τους χωρικούς των Μεσογείων θεωρείτο βαριά και ασυγχώρητη ασέβεια η μη συμμετοχή στον εορτασμό του Αγίου Σπυρίδωνα, των νεαρών γυναικών του Πειραιά, που όπως είπαμε είχε να κάνει με τις αρπαγές τις σκοτεινές εποχές των πειρατών. 

Περιφορά εικόνας του Αγίου Σπυρίδωνα στον Πειραιά το 1925

Στα χρόνια που πέρασαν το γενεσιουργό αίτιο των εθίμων, που ήταν η πειρατεία και οι ληστρικές επιδρομές χάθηκε. Μαζί με το αίτιο χάθηκε και ο φόβος της αρπαγής των νέων γυναικών. Το έθιμο της καθόδου των χωρικών των Μεσογείων συνεχίστηκε αλλά χωρίς οι συμμετέχοντες να γνωρίζουν πλέον την αιτία. Απλώς τηρούσαν μια παράδοση που είχαν κληρονομήσει από τους προγόνους τους.

Κατέβαιναν στον Πειραιά γιατί έτσι απαιτούσε η παράδοση να πράξουν, αγνοώντας την αιτία που η παράδοση αυτή γεννήθηκε! Κατέβαιναν για να εκπληρώσουν τάματα για διάφορα συμβάντα στον Άγιο όχι μόνο στην εορτή του στις 12 Δεκέμβρη αλλά όποτε μπορούσαν.

Μεταξύ εκείνων που τηρούν ως τάμα την κάθοδο στον Άγιο Σπυρίδωνα του Πειραιά είναι και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Κατεβαίνει με τα πόδια την Πειραιώς το Πάσχα του 1888 για να εκπληρώσει με αυτό τον τρόπο το δικό του τάμα. 

Μέχρι τα προπολεμικά χρόνια, πέραν της ολονυκτίας γινόταν περιφορά της εικόνας γύρω από την νέα εκκλησία, αφού πρώτα είχε προηγηθεί λειτουργία στην οποία χοροστατούσε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών καθώς ο Πειραιάς δεν είχε δική του ακόμα Μητρόπολη.

Την δεκαετία του '30 τα νεαρά κοριτσόπουλα του Πειραιά κατέβαιναν στη λιτάνευση αγνοώντας το γιατί. Ο εορτασμός της περιφοράς γινόταν αν και είχε εξέλειπε το ιστορικό που ο χρόνος δεν διέσωσε στο θυμικό ενός λαού. 

Σήμερα οι κάτοικοι των Μεσογείων δε γνωρίζουν καν για τον Άγιο Σπυρίδωνα του Πειραιώς και την προστασία που κάποτε ζητούσαν. 

Μέχρι σήμερα οι ιερείς κατά τη λιτάνευση της εικόνας συνεχίζουν να ψάλλουν ευχές «υπέρ της πόλεως ταύτης και των οικούντων εν αυτή» συνεχίζοντας αδιαλείπτως να ζητούν την προστασία του Αγίου, έστω και αν ακόμη οι Πειρατές των θαλασσών έχουν χαθεί από το προσκήνιο, κάποιοι άλλοι πειρατές εξίσου επικίνδυνοι απειλούν τον λαό και τη περιουσία του. 

Το σημερινό δρομολόγιο περιφοράς της εικόνας καθιερώθηκε την περίοδο Δημαρχίας  Τρύφωνος Μουτσόπουλου (1899 - 1903) όταν τοποθετήθηκε ως Επίτροπος του ναού ο  Γεώργιος Κανέλλος. Αυτός ήταν που πρωτοστάτησε η περιφορά της εικόνας να γίνεται όχι πλέον πέριξ του ναού (όπως η παράδοση αναφέρει πως συνέβαινε), αλλά στην πόλη του Πειραιώς. Επί Κανέλλου η περιφορά έφθανε μέχρι την Τρούμπα, ανέβαινε την 2ας Μεραρχίας (πρώην Αιγέως), έστριβαν στην οδό Φίλωνος και επέστρεφε στο Ναό. Ορίσθηκε επίσης η περιφορά της εικόνας να γίνεται κατά το μεσημέρι, εις ανάμνηση της πρώτης λιτάνευσης που προκάλεσε την εξαφάνιση του πειρατικού στόλου. Επί Κανέλλου ο κύκλος περιφοράς ήταν πολύ μεγαλύτερος από τον σημερινό διότι ακολουθούσαν όλη την παραλιακή οδό Μιαούλη, την Πλατεία Αμαλίας (Τελωνείου), έστριβαν στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (πρώην Αρτέμιδος), εισέρχονταν στην Ηρώων Πολυτεχνείου (Λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου, Διαδόχου αρχικώς και Σωκράτους πρώτα), Λεωφόρου Γεωργίου Α΄, και πάλι δια της Μιαούλη επέστρεφαν στο Ναό. Από το 1926, που ιερέας του Ναού ήταν ο Β. Χούπης, η περιφορά είχε φτάσει σε τέτοια μεγαλοπρέπεια που λάμβανε μέρος όλη η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας, ο Πρωθυπουργός, Υπουργοί, Νομάρχες. Σήμερα η μόνη παράδοση που έμεινε είναι η λιτανεία της εικόνας του Αγίου. Κανένα κορίτσι και κανένας χωρικός από τα Μεσόγεια δεν στέκεται δίπλα του.  

1952 - Λιτανεία εικόνας Αγίου Σπυρίδωνα Πειραιώς