Οι μποναμάδες της Πρωτοχρονιάς

Πραγματικός θησαυρός απλωμένος πάνω στην τάβλα της καρότσας

Του Στέφανου Μίλεση

Η ημέρα της πρωτοχρονιάς ήταν για τους Έλληνες τα παλαιότερα χρόνια, η ημέρα των δώρων προς τα παιδιά. Ο δικός μας Άγιος Βασίλειος (ο Μέγας Βασίλειος), ο αυθεντικός, από την Καισάρεια εορτάζεται την πρώτη του έτους κατά συνέπεια τα δώρα του Αγίου Βασιλείου ήταν τα πρωτοχρονιάτικα. Ο Μέγας Βασίλειος υπήρξε φορέας υλικών και ψυχικών δώρων έχοντας ιδρύσει μέχρι και πτωχοκομείο (Βασιλειάς). Έτσι λοιπόν οι πατέρες της Εκκλησίας μας όρισαν ως ημέρα των δώρων την 1η Ιανουαρίου. Τότε κατά τις ελληνικές συνήθειες γινόταν η ανταλλαγή δώρων, πολύ πριν "επιβληθεί" ή αν θέλετε "υιοθετηθεί" ο κάλπικος άγιος των αναψυκτικών που όρισε ότι η ανταλλαγή δώρων έπρεπε να γίνει την ημέρα των Χριστουγέννων. Με αγωνία λοιπόν περίμεναν τα παιδιά την έλευση της πρωτοχρονιάς για να πάρουν τα δώρα τους. Αποτελούσε ένα βασικό στοιχείο του εορτασμού. Τότε που δεν υπήρχαν τα μεγάφωνα να παίζουν κατά μήκος των δρόμων της πόλης χριστουγεννιάτικους ύμνους, κυριαρχούσε ο ήχος της ροκάνας και της φυσαρμόνικας. Ακόμα και τα τραμ εκείνες τις μέρες χτυπούσαν αδιάκοπα το καμπανάκι τους για να περάσουν στην ακτή του πειραϊκού λιμένα, ανάμεσα στα πλήθη του κόσμου που κατέβαιναν στην αγορά. Στα παιδιά αρκούσε η αγορά και μόνο ενός μπαλονιού για να τα κάνει χαρούμενα. Στη Βασιλέως Γεωργίου Α’, ήταν έθιμο την περίοδο των εορτών, να εμφανίζονται μικρέμποροι που τοποθετούσαν από το πρωί καρότσια που πωλούσαν τους περιζήτητους μποναμάδες.

Τα παιδιά της Παπαστράτειου Σχολής κατασκευάζουν ξύλινα καράβια για τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα

Σήμερα και μόνο το άκουσμα του όρου «μποναμάς», προκαλεί περιέργεια καθώς έχει ως έθιμο χαθεί. Στους σημερινούς τεράστιους γιγαντολαβύρινθους παιχνιδιών, ποιος έχει ανάγκη από ξύλινους μποναμάδες; Τότε ολάκερη ανθρωποθάλασσα κατέκλυζε την λεωφόρο Γεωργίου Α’ μέχρι κάτω στο λιμάνι όπως και στο οικόπεδο της πρώην Σχολής Ευελπίδων, έναντι του Δημοτικού Ταχυδρομείου (σημερινή Δημ. Πινακοθήκη) όπου εκατοντάδες έμποροι μποναμάδων το είχαν συνήθειο να απλώνουν εκεί τα παιχνίδια της πρωτοχρονιάς. Πραγματικός θησαυρός απλωμένος πάνω στην τάβλα της καρότσας. Ξύλινα αεροπλανάκια, στρατιωτάκια, χριστουγεννιάτικα στολίδια, ροκάνες, σβούρες και πολλά άλλα καλούδια φτιαγμένα με πραγματικό μεράκι δημιουργίες όλα από την κατεργασία του ξύλου. 

Γύρω από καρότσι οι πιτσιρικάδες με γουρλωμένα τα μάτια τους, παρακολουθούσαν μαγεμένοι το χέρι του πατέρα τους, ποιο παιχνίδι θα πιάσει. Γιατί και ο ίδιος ο όρος του "μποναμά", από το χέρι, αντλεί τη γέννησή του. Μποναμάς που στα ιταλικά είναι bona mano, καλό χέρι δηλαδή, μεταφέρθηκε στην ελληνική πραγματικότητα ως το χέρι του γονιού που αγόραζε το μικροπαιχνίδι του καροτσιού. Αυτό θα ήταν και ο δικός τους πρωτοχρονιάτικος μποναμάς. Ήταν το δώρο που λάμβανε κάθε παιδί στις γιορτές. 

 Οι γονείς αγόραζαν ως μποναμά κάτι φτηνό καταφεύγοντας στα υπαίθρια καρότσια της Λεωφόρου Γεωργίου. Προς το τέλος της δεκαετίας του ’30 που οι μποναμάδες είχαν την τιμητική τους, ξυλοπαίχνιδα άρχισαν να κατασκευάζουν και τα παιδιά ορισμένων νυχτερινών και τεχνικών – επαγγελματικών σχολών. Τα ξύλινα χριστουγεννιάτικα καραβάκια που περιέφεραν τότε όλοι οι πιτσιρικάδες από σπίτι σε σπίτι στα κάλαντα, ήταν δημιουργήματα των παιδιών της Παπαστράτειας σχολής, ενώ τα κορίτσια της Επαγγελματικής έφτιαχναν κεντήματα, κεριά, χειροποίητα στεφάνια. Τα ξύλινα καρότσια της Γεωργίου, τα καρότσια των μπουναμάδων ήταν στην ουσία οι πρόγονοι των σημερινών εορταστικών δωροεκθέσεων.

Η εποχή μας σήμερα επέτρεψε το εισαγόμενο πλαστικό να κυριαρχήσει παντού. Τα έθιμα χάθηκαν μαζί τους και η μαγεία του παρελθόντος. Κάποτε οι παλαιοί Πειραιώτες όταν άκουγαν ή έβλεπαν περιφορά εικόνας στους δρόμους της πόλης αποκαλύπτονταν. Έβγαζαν δηλαδή το ναυτικό τους κασκέτο, την τραγιάσκα τους ή το καπέλο τους και με αυτό τον τρόπο απέδιδαν τιμές στον Άγιο που γιόρταζε, στρεφόμενοι προς το σημείο της εκκλησίας, έστω κι αν δεν την έβλεπαν, ακούγοντας και μόνο τις καμπάνες της περιφοράς. Το ίδιο συνέβαινε (και ευτυχώς συμβαίνει μέχρι και σήμερα) και με τα δεκάδες σκάφη του λιμανιού, που κατά τη διάρκεια μιας λιτανείας χαιρετούσαν και χαιρετούν με τη μπουρού τους τον Άγιο.

Το να τηρούμε τα έθιμα δεν είναι θέμα πίστης, είναι θέμα παιδείας, σεβασμού προς τις παραδόσεις που δόθηκαν σε εμάς όχι για να τις καταργήσουμε αλλά για να τις παραδώσουμε στις επόμενες γενιές, στα παιδιά μας, στα εγγόνια μας. 

Κάλαντα παιδιών με το καραβάκι