Οι νεώσοικοι του Πειραιά

Σχεδιαστική αναπαράσταση των νεώσοικων του 4ου αι. π.Χ. στο λιμάνι της Ζέας.
Γ. Νάκας © Zea Harbour Project

του Στέφανου Μίλεση

Οι νεώσοικοι ήταν παραθαλάσσια οικοδομήματα με σκοπό την ανέλκυση και υποδοχή των πλοίων, όταν αυτά δεν επιχειρούσαν στις θάλασσες, όπως για παράδειγμα συνέβαινε κατά τη διάρκεια του χειμώνα, αλλά και για τις επισκευές αυτών. 

Θύμιζαν δηλαδή τεράστια κλειστά υπόστεγα εντός των οποίων φυλάσσονταν τα πολεμικά πλοία για να προστατευτούν. Δύο νεώσοικοι καλύπτονταν από μια δίρριχτη στέγη. Στο πίσω μέρος του ο νεώσοικος προστατευόταν από τοίχο.  

Οι νεώσοικοι ήταν μόνιμες κατασκευές, που ανήκαν στα δημόσια κτήρια της πόλης και μάλιστα στα αρχαιότερα, αφού η εμφάνισή τους οφείλεται στο όραμα του Θεμιστοκλή για τη ναυτική ανάπτυξη της Αθήνας.  Αποτελούσαν μέρος των ναυστάθμων (δηλαδή των νεωρίων),  όπως και οι Σκευοθήκες εντός των οποίων αποθηκεύονταν τα εξαρτήματα των πλοίων όταν αυτά βρίσκονταν εντός των νεώσοικων, με κύρια τη Σκευοθήκη του Φίλωνος, η οποία είχε τη δυνατότητα να εξυπηρετήσει 134 πλοία, δηλαδή μέρος του συνόλου των πολεμικών πλοίων.   

Και οι τρεις λιμένες του Πειραιά (Κάνθαρος, Ζέα και Μουνυχία) διέθεταν νεώσοικους. 

Στον Κάνθαρο υπήρχαν 94 νεώσοικοι, στη Ζέα 196 και στη Μουνυχία 82. Εκ του αριθμού και μόνο των νεώσοικων προκύπτει ότι ο κατεξοχήν πολεμικός λιμένας ήταν αυτός της Ζέας, αφού διέθετε τους περισσότερους νεώσοικους από όλα τα λιμάνια του Πειραιά, που στο σύνολό τους είχαν 372 νεώσοικους.

Θέσεις που καταλάμβαναν οι νεώσοικοι στο λιμάνι της Ζέας

Θέσεις που καταλάμβαναν οι νεώσοικοι στο λιμάνι της Μουνυχίας (σημερινό Μικρολίμανο)

Ο αριθμός των 196 νεώσοικων σε ένα λιμάνι όπως αυτό της Ζέας που το μήκος της ακτογραμμής του δεν υπερβαίνει τα χίλια διακόσια μέτρα, έθεσε αμέσως το ζήτημα της εξεύρεσης χώρου. 

Μη ξεχνάμε ότι κάθε νεώσοικος είχε διαστάσεις μεγαλύτερες από ένα πολεμικό πλοίο της αρχαιότητας, ώστε να επιτυγχάνει τη φιλοξενία του (το πλάτος των νεώσοικων έφτανε τα 6,50 μ.). Έτσι κάποιοι νεώσοικοι από το συνολικό αριθμό του λιμανιού, είχαν τη δυνατότητα να φιλοξενούν δύο πλοία, το ένα πίσω από το άλλο. Αυτού του τύπου οι νεώσοικοι καλούνται «ομοτεγείς» (καθώς φιλοξενούσαν δύο πλοία κάτω από την ίδια στέγη) το μήκος των οποίων θα ξεπερνούσε τα 80 μέτρα.

Πρόπλασμα συγκροτήματος νεώσοικων που βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος στον Πειραιά. 

Το 1880 ο Ιάκωβος Δραγάτσης ανέσκαψε 20 συνολικά νεώσοικους, στο Πασαλιμάνι (ανατολική πλευρά), μέρος των οποίων σήμερα σώζεται σε υπόγειο πολυκατοικίας στην Ακτή Μουτσοπούλου με την οδό Σηραγγείου.

Κάθε νεώσοικος για να είναι χρήσιμος, θα έπρεπε να εξασφαλίζει την εύκολη ανέλκυση και καθέλκυση του πλοίου από το ίδιο του το πλήρωμα χωρίς επιπρόσθετη βοήθεια. Για αυτό το λόγο το πάτωμα του νεώσοικου ήταν εφοδιασμένο με ένα ξύλινο δάπεδο (ξύλα τοποθετημένα εντός αύλακα) τα οποία άλειφαν με λίπος, ώστε να γλιστρά εύκολα σε αυτό η καρίνα του σκάφους. Κάθε πολεμικό πλοίο είχε προκαθορισμένο νεώσοικο εντός του οποίου το πλήρωμα θα ανέλκυε το σκάφος προς αποθήκευση.  

Σχεδιαστική αναπαράσταση των νεωρίων του ύστερου 6ου-πρώιμου 5ου αι. π.Χ. στο λιμάνι της Μουνιχίας. Γ. Νάκας © Zea Harbour Project 

Όσον αφορά τα πληρώματα των πλοίων που βρίσκονταν στους νεώσοικους, θα έπρεπε να κατοικούν κοντά σε αυτούς. Δεν θα ήταν δυνατόν ένας νεώσοικος να διαθέτει μηχανισμό γρήγορης καθέλκυσης του πλοίου σε περίπτωση κινδύνου (π.χ. πολεμικής επίθεσης), αλλά το πλήρωμα να απαιτεί μεγάλο χρόνο προσέλευσης και επάνδρωσης του πλοίου! 

Σήμερα γνωρίζουμε ότι το πλήρωμα που απαιτείτο για την κίνηση και μόνο μιας τριήρους ήταν 170 κωπηλάτες. Σε αυτούς όμως θα έπρεπε να προστεθούν και οι άνδρες του καταστρώματος αλλά και οι στρατιώτες που αποτελούσαν τη δύναμη κρούσης. Σίγουρα όλοι αυτοί θα υπερέβαιναν τους 200 άνδρες ανά τριήρη!

Η τριήρης αποτελούσε το απόλυτο όπλο του ναυτικού πολέμου της Αθήνας. Αναδείχθηκε μέσα από τις νίκες των Ελληνο-περσικών πολέμων (Μηδικά) 

Με βάση λοιπόν τους αριθμούς αυτούς δηλαδή των 200 ανδρών ανά τριήρη, σε ένα σύνολο 372 τριηρών, θα απαιτείτο μια δύναμη 74.400 ανδρών να κατοικεί κοντά σχετικά στους τρεις ναυστάθμους της πόλης. Αυτός ο τεράστιος ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα αριθμός ανδρών απαιτείτο για να επανδρώσει τα πολεμικά και μόνο πλοία του Πειραιά!

Στο μεταξύ η Δανέζικη αρχαιολογική αποστολή που πραγματοποιεί έρευνες στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνυχίας (Μικρολίμανο), βεβαιώνει τη ναυπήγηση πεντήρεων και πολυήρεων (με πέντε δηλαδή και περισσότερες σειρές ερετών) που διέθεταν συνολικό πλήρωμα 377 ανδρών το καθένα, αριθμός που προσαυξάνει το σύνολο των πληρωμάτων που υπερβαίνει πλέον και τους 75.000 άνδρες!  Αυτός ο αριθμός καταλαβαίνουμε ότι όσο και κοντά να ήθελε να μένει, θα ήταν πρακτικά αδύνατον, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από την ύπαρξη περισσοτέρων των μια αγορών, αφού Μακρά Στοά εξυπηρετεί εκείνους που μένουν κοντά στη θάλασσα και άλλη αγορά για εκείνους που έχουν εγκατασταθεί μακριά από το λιμάνι. 

Σε αυτόν τον αριθμό θα πρέπει να προστεθούν τα πληρώματα των εμπορικών πλοίων που στάθμευαν στο μεγάλο λιμάνι (Κάνθαρος), όπως και τους άνδρες που αποτελούσαν το προσωπικό των τριών ναυστάθμων, με τις σκευοθήκες τους, τα κινητά φράγματα, τις πύλες εισόδου – εξόδου που έκλειναν με βαριές αλυσίδες (κλειστά λιμάνια), τους στρατιώτες των τειχών, με τους πύργους φύλαξης ανά τακτά διαστήματα, τους στρατιώτες ελέγχου στις πύλες της πόλης, χώρια οι αγγελιαφόροι, οι έμποροι, οι ναυπηγοί και οι εργάτες των ναυπηγείων, οι βιοτέχνες, οι ιερείς των εκατοντάδων ναών που υπήρχαν στην πόλη και τέλος οι κάτοικοι, οι μέτοικοι και οι δούλοι. Στην είσοδο κάθε λιμανιού υπήρχαν φάροι που οδηγούσαν τους ναυτικούς.   

Η Ζέα, η Μουνυχία, ο Κάνθαρος γεμίζουν όχι μόνο από νεώσοικους, αλλά και από ναυπηγεία, εργαστήρια και άλλα κτήρια απαραίτητα για την ολοκλήρωση του ναυτικού έργου. Η ναυπηγική τέχνη στον Πειραιά έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο ώστε είχε τη δυνατότητα σε διάστημα ολίγων ημερών να ναυπηγήσουν, να εξοπλίσουν και να επανδρώσουν πολεμικό στόλο που χάνεται σε μάχες με ρυθμό τέτοιο που ακόμα και σήμερα θεωρείται αδύνατο τεχνικό επίτευγμα. 

Υπήρχαν μέχρι και Λέσχες για τους Αξιωματικούς και τους οπλίτες επιβάτες των τριηρών ξεχωριστά. Δηλαδή οι άνδρες που αποτελούσαν το πλήρωμα μιας τριήρης συγκροτούσαν και μια ξεχωριστή λέσχη στην οποία σύχναζαν. Στην Αθήνα (ευρύτερη έννοια) λειτουργούσαν 360 λέσχες, δηλαδή τόσες όσες περίπου ήταν και οι τριήρεις.     

Ο Θουκιδίδης επιβεβαιώνοντας τη ναυτική δύναμη της Αθήνας (που πέτυχε μέσω του Πειραιά), όχι μόνο στον τομέα των πολεμικών πλοίων αλλά και των εμπορικών ώστε στην Ιστορία Β' γράφει: 
"Η πόλη μας είναι πολύ μεγάλη και για τούτο εισάγουμε κάθε προϊόν από όπου κι αν παράγεται. Έχουμε πετύχει να απολαμβάνουμε τα αγαθά των ξένων ανθρώπων και τόπων με την ίδια ευκολία που απολαμβάνουμε τα δικά μας αγαθά".     

     

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά συναντούμε μεγάλο αριθμό από λίθινες άγκυρες οι περισσότερες των οποίων προέρχονται από το λιμάνι της Ζέας. Αυτές δεν ήταν οι άγκυρες που έφεραν τα πλοία, αλλά χρησιμοποιούνταν ως μόνιμα αγκυροβόλια (δέστρες) σε προκαθορισμένες θέσεις μπροστά από τους νεώσοικους. Δηλαδή μπροστά από κάθε νεώσοικο υπήρχε και μια τέτοια άγκυρα ώστε να δένει συγκεκριμένη τριήρης, αφού όπως ήδη αναφέραμε κάθε πλοίο αντιστοιχούσε σε συγκεκριμένο νεώσοικο. 

Πηγές:

- «Οι λιμένες και τα Μακρά τείχη των Αθηνών» υπό Ενρ. ΟΥΛΕΡΙΧΟΥ, Εν Αθήναις 1843.

- «Πειραιάς, Κέντρο Ναυτιλίας και Πολιτισμού» Γ. Σταϊνχάουερ, Μ. Μαλικούτη, Β. Τσοκόπουλος, Β. Γκανιάτσας, Αιγηϊς.

- «Τριήρης. Τακτική και Επιχειρησιακό Περιβάλλον στην αρχαία Ελλάδα» της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, Έκδοση Περιοδικού «Ναυτική Επιθεώρηση» της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού, 2016.

- http://www.zeaharbourproject.dk  (Zea Harbour Project).

- Ζέα: Ο πολεμικός ναύσταθμος ναύσταθμος της αρχαίας Αθήνας (Lifo.gr).


Διαβάστε επίσης:

Η Σκευοθήκη του Φίλωνος

Από την Τριήρη «Φοίβη» στην σημερινή «Ολυμπιάς» της Μαρίνας Ζέας