Ο Πειραιάς του Πολιτισμού και ο Γιάννης Χατζημανωλάκης

του Στέφανου Μίλεση

«Κι εκεί που έλεγα πως ήρθε η ώρα να ξεκουραστώ επιτέλους μετά από συνεχή, συνεπή και προπάντων ενεργό παρουσία για 60 και πλέον χρόνια στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης μου, προέκυψε μια ενδιαφέρουσα πρόταση από πολύ δικά μου παιδιά». 

Έτσι ξεκίνησε ο Γιάννης Χατζημανωλάκης τον πρόλογο του τελευταίου του βιβλίου με τίτλο «Πειραιάς. Με το Βλέμμα στον Πολιτισμό». Σε αυτό το βιβλίο, που έμελλε να σταθεί το τελευταίο της διαδρομής του, κατέγραψε με ακρίβεια όλα τα πρόσωπα του πνευματικού κόσμου της πόλης που αγάπησε. Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί ότι σε μόλις 55 σελίδες θα δεχθεί έναν πραγματικό χείμαρρο πληροφοριών περί της πνευματικής προσφοράς του Πειραιά μας στα νεοελληνικά γράμματα και στις τέχνες. Και επειδή ο συγγραφέας γνώριζε πολύ καλά ότι πολιτισμός δεν είναι εύκολο να αναπτυχθεί μονόπλευρα, χωρίς δηλαδή την παράλληλη ανάπτυξη της οικονομίας, του εμπορίου, της ναυτιλίας, πίσω από τον τίτλο του βιβλίου του, έθεσε ως φόντο τη φωτογραφία ενός νεαρού που έχει στραμμένο το βλέμμα του προς τη θάλασσα και στις εγκαταστάσεις εργοστασίων που διαγράφονται στο ηλιοβασίλεμα. Αμέσως, από την πρώτη ματιά, και μόνο, από το εξώφυλλο του βιβλίου, καταλαβαίνει ο αναγνώστης ότι έχει απέναντί του έναν γνήσιο Πειραιώτη αφού με μια μόνο φωτογραφία δίνει το στίγμα, αποκωδικοποιεί το μυστικό της ανάπτυξης της πόλης, που ήταν η συνύπαρξη του Κερδώου και του Λόγιου Ερμή. Της επιχειρηματικότητας με το πνεύμα. 

Το καταγράφει άλλωστε αυτό και ο ίδιος ο συγγραφέας όταν στο προλογικό του σημείωμα λέει «Πίσω από όλα αυτά (την πνευματική δηλαδή ανάπτυξη) κρύβεται μια νέα ισχυρή τάξη, η αστική, που υπογραμμίζει την ισχύ και το κύρος της με τις σημαντικές επιτεύξεις στην πόλη μας, αυτό που εμείς οι σημερινοί Πειραιώτες, σπεύδουμε να χαρακτηρίσουμε ως νεότερο Πειραϊκό θαύμα. Με τις προϋποθέσεις αυτές ήταν φυσικό ο Πειραιάς, να δώσει στα ελληνικά γράμματα και την τέχνη μορφές σαν τον Νιρβάνα, τον Πορφύρα, τον Βουτυρά, τον Μελά, τον Βολανάκη, τον Τσαρούχη, την Παξινού και τον Βεάκη». 

Στο βιβλίο αυτό που αποτελεί Έκδοση του Ωδείου Τερψιθέας, έχει πραγματοποιηθεί ένα επίτευγμα. Καταγράφονται όλα τα ονόματα των ανθρώπων του πνευματικού Πειραιά, από τα μεγαλύτερα έως τα μικρότερα. Από τα γνωστά έως τα άγνωστα. Ξεκινώντας από το πρώτο όνομα που αναφέρεται στο βιβλίο, που είναι του ιδρυτή του πρώτου τυπογραφείου και παράλληλα εκδότη του επίσης πρώτου πειραϊκού περιοδικού στον Πειραιά του Ηλία Χριστοφίδη, μέχρι το τελευταίο όνομα της τελευταίας σελίδας που είναι του πιανίστα Δημήτρη Σγούρου, παρεμβάλλονται περισσότερα από 500 ονόματα, αριθμός πραγματικά απίστευτος. Είναι οι εκπρόσωποι της πειραϊκής πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής από τη δημιουργία της πόλης έως τις μέρες μας. Είναι η προσφορά του Πειραιά στα γράμματα, την τέχνη και γενικότερα στη διαμόρφωση του νεοελληνικού πολιτισμού. Είναι ο πειραϊκός στρατός του πνεύματος!  

Δίπλα σε αυτά τα 500 ονόματα θα πρέπει να προστεθούν τίτλοι εφημερίδων όπως για παράδειγμα «Σφαίρα», «Χρονογράφος», «Θάρρος», «Σημαία», «Νέοι Καιροί», «Πειραϊκή ζωή», τίτλοι περιοδικών, επωνυμίες ιδιωτικών σχολείων, ονόματα σωματείων, συλλόγων και ενώσεων όπως Όμιλος Σπορτ, Όμιλος Πεζοπόρων, Φυσιολατρικός Όμιλος Πειραιώς, Οδοιπορικός Σύλλογος Πειραιώς, Ζήνων, Αττικός. Καταγράφονται τίτλοι ποιημάτων, βιβλίων και ταινιών. Συνολικά στο βιβλίο αυτό θα πρέπει να εμπεριέχονται πάνω από 800 ονομαστικές αναφορές. Και όλα αυτά ο Χατζημανωλάκης τα ταξινόμησε κατά είδος, εποχή, τομέα. Μια πραγματικά δύσκολη εργασία που ο συγγραφέας, όπως γνωρίζετε, ολοκλήρωσε λίγο πριν το θάνατό του, χωρίς τη βοήθεια υπολογιστή, παρά μόνο με το μολύβι στο χέρι, και τη συμβουλή παλαιότερων σημειώσεων, σε μια ηλικία που ελάχιστοι έχουν την ικανότητα να διατηρούν πνευματική διαύγεια. 

Ο Χατζημανωλάκης υπήρξε ο αυθεντικός συγγραφέας που μέτραγε το πνευματικό ανάστημα με τη δημόσια έκθεση, αφού γνώριζε πολύ καλά πως δύσκολο δεν είναι να γράφεις, αλλά να γράφεις κείμενα που να διαβάζονται, να είναι δηλαδή ελκυστικά στον κόσμο και κατανοητά. Το έδειξε η προϋπηρεσία των πάνω από 4 χιλιάδων ιστορικών αναφορών που δημοσίευσε κατά τη διάρκεια της ζωής του. 

Η προσφορά του Χατζημανωλάκη προς την κοινωνία του Πειραιά βασιζόταν σε δύο βασικούς πυλώνες. Ο πρώτος ήταν ο διαρκής πνευματικός συναγερμός που τον διέκρινε και που τον οδήγησε να συγγράψει πολλά και αξιόλογα βιβλία. Ο δεύτερος, εξίσου σημαντικός, ήταν η αμείωτη κοινωνική του δράση από τη θέση του προέδρου της Φιλολογικής Στέγης. Πολλοί Πειραιώτες και μη κατάφεραν στο παρελθόν να διακριθούν είτε στη συγγραφή, είτε στην κοινωνική δράση. Ελάχιστοι όμως ήταν αυτοί που κατάφεραν και να συγγράφουν και να προσφέρουν ταυτόχρονα και μάλιστα για μεγάλο χρονικό διάστημα. 

Όλη του η ζωή υπήρξε γεμάτη από συγγραφική δημιουργία και τρανότερη απόδειξη δεν υπάρχει από την έκδοση αυτού του βιβλίου που ολοκλήρωσε λίγες μόνο ημέρες πριν περάσει για πάντα στο πάνθεον της μνήμης των Πειραιωτών. Ο Χατζημανωλάκης πέθανε γράφοντας, όπως χρόνια πριν είχε πράξει μια μεγάλη επίσης προσωπικότητα του Πειραιά, ο Παύλος Νιρβάνας. 

Ο Γιάννης Χατζημανωλάκης ταύτισε με την παρουσία του την σύγχρονη πνευματική ζωή του Πειραιά. Η Στέγη ανδρώθηκε και μεγαλούργησε έχοντας τον στο τιμόνι της. Αυτός με μύριους κόπους και θυσίες πέτυχε να την κάνει γνωστή, να την καθιερώσει στη συνείδηση των Πειραιωτών και να συγκεντρώσει στους κόλπους της, πολυάριθμες πνευματικές προσωπικότητες. Ανέλαβε το τιμόνι της Φιλολογικής τον Απρίλιο του 1966 και την οδήγησε στην ανάδειξη και στην καταξίωση από την πειραϊκή κοινωνία. Κορυφαίο επίτευγμα της προεδρίας του, υπήρξε το 1985 η βράβευσή της από την Ακαδημία Αθηνών.  Ο θάνατός του δεν αποτελεί πλήγμα μόνο για τους φιλίστορες και τους φιλολογούντες, αλλά για όλους τους Πειραιώτες. Διότι ήταν ο Πρεσβευτής της ιστορίας τους, ήταν ο συνήγορος των πολιτιστικών τους δικαίων. Όταν οι Πειραιώτες ένιωθαν ότι θίγεται η πολιτιστική κληρονομιά τους, στον Χατζημανωλάκη προσέφευγαν για να σταθεί με την πύρινη πένα του, ο συνήγορος των πειραϊκών θησαυρών, ο υπερασπιστής της πνευματικής κληρονομιάς τους.

Ως το τέλος παρέμεινε προσηλωμένος στο συγγραφικό έργο αλλά και στην πορεία της «Στέγης». Ακόμα και μετά το πέρας της προεδρίας του, συνεχίζοντας το μεγάλο έργο που είχε αναλάβει, συνέχιζε να παρουσιάζει βιβλία, να προλογίζει λογοτεχνικά κείμενα, να μας συμβουλεύει να μας καθοδηγεί. Παρίστατο σε όλες τις εκδηλώσεις της Στέγης, πάση δυνάμει, ακόμα και όταν η υγεία του δεν το επέτρεπε. 

Στην κατάμεστη αίθουσα του Πειραϊκού Συνδέσμου την 16η Σεπτεμβρίου 2018   

Καθώς το τελευταίο διάστημα αδυνατούσε να μιλήσει, έστελνε τις παρουσιάσεις του γραπτώς τις οποίες διαβάζαμε με κάθε επιμέλεια. Είναι γνωστό νομίζω σε όλους σας, ότι θέλοντας να του δείξουμε έμπρακτα την αγάπη μας και το σεβασμό μας, αποφασίσαμε και ονομάσαμε την αίθουσα που η δημοτική αρχή μας παραχώρησε, σε αίθουσα πολιτισμού «Γιάννης Χατζημανωλάκης». Φέτος τον Μάιο ο Γιάννης Χατζημανωλάκης νιώθοντας αδυναμία προσέλευσης σε μια εκδήλωση της στέγης, απέστειλε επιστολή, δια της οποίας μας παρότρυνε να συνεχίσουμε με θάρρος και δύναμη το έργο στο οποίο ο ίδιος είχε αφιερώσει τη ζωή του. 

«Αγαπητοί μου φίλοι» έγραψε «Λυπάμαι πολύ, που παρά την αρχική μου πρόθεση δεν μπορώ να είμαι σήμερα κοντά σας για να συμβάλω ακόμα μια φορά στην πορεία της φιλολογικής στέγης στην οποία όπως όλοι έχετε ήδη αναγνωρίσει αφιέρωσα ένα μεγάλο κομμάτι από τη ζωή μου. Σας απευθύνω τις εγκάρδιες ευχές μου για δύναμη, ώστε να συνεχιστεί απρόσκοπτα η ανοδική πορεία της αγαπητής σε όλους μας «Φιλολογικής Στέγης». Γιάννης Χατζημανωλάκης.

Όλοι εμείς που υπηρετούμε τη "Στέγη" από οποιαδήποτε θέση αλλά και οι φίλοι που συνεχίζουν μέχρι σήμερα να συμπαρίστανται και να στέκουν αρωγοί στο έργο της, σου υποσχόμαστε ότι θα αγωνιστούμε με όλες μας τις δυνάμεις μας να συνεχίσουμε το τεράστιο έργο που εσύ μας κληροδότησες. Διότι εσύ πρώτος μας έδειξες με τη στάση σου μέχρι την τελευταία στιγμή, ότι η "Στέγη" δεν έχει ανάγκη από παροδικούς ταξιδιώτες, αυτούς που αποφασίζουν να συνοδοιπορήσουν μαζί της για κάποιο χρονικό διάστημα κι ύστερα κάθονται στην άκρη άπραγοι ασκώντας κριτική, αλλά είναι μια μόνιμη συνοδοιπορία, μια διαρκής ανάγκη, να προσφέρεις, να γράφεις, να αγωνίζεσαι μέσα στον πυρήνα του κοινωνικού συνόλου και όχι να ασκείς κριτική από την ασφάλεια του περιθωρίου. 

Απευθύνω με σεβασμό το ύστατο χαίρε προς τον επίτιμο πρόεδρό μας.