Η Διώρυγα της Κορίνθου και ο Πειραιάς

του Στέφανου Μίλεση

Η Διώρυγα της Κορίνθου αποτέλεσε και αποτελεί έναν διεθνή κόμβο θαλάσσιων μεταφορών, συντομεύοντας και κάνοντας ασφαλέστερους τους θαλάσσιους δρόμους μεταξύ των λιμανιών της Ανατολικής με τη Δυτική Μεσόγειο και αντίστροφα. Ειδικά τα θαλάσσια ταξίδια Πειραιά με τα λιμάνια της Ιταλίας, συντόμευσαν στο μισό χρόνο! 
Η λειτουργία της Διώρυγας έδωσε σημαντική ώθηση στο λιμάνι του Πειραιά το οποίο γνώρισε ημέρες δόξας καθώς τα πλοία δεν χρειάζονταν πλέον να κάνουν το γύρο της Πελοποννήσου περνώντας μάλιστα από το επικίνδυνο ακρωτήριο του Κάβο Μαλέα, το οποίο οι περισσότεροι ναυτικοί φοβόντουσαν την εποχή εκείνη.

Ο Πειραιάς έγινε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου προς τη Μαύρη Θάλασσα και σταθμός προσέγγισης πολλών ξένων πλοίων. 

Δεν ήταν διόλου τυχαίο που ο "Πειραιώτης" πατέρας της θαλασσογραφίας Κωνσταντίνος Βολανάκης φιλοτέχνησε σε έργο τα εγκαίνια της διώρυγας της Κορίνθου, γνωρίζοντας τη σπουδαιότητα που επιτελούσε για την πόλη όπου ζούσε, τον Πειραιά.

Η Διώρυγα της Κορίνθου ένωσε δύο θάλασσες, το Σαρωνικό με τον Κορινθιακό, αλλά χώρισε δύο στεριές, την Πελοπόννησο από την Στερεά Ελλάδα.  

Η ιστορία της διάνοιξης του ισθμού, ξεκινά ουσιαστικά από την πόλη της αρχαίας Κορίνθου την εποχή του ηγεμόνα Περίανδρου που λέγεται ότι προστάτευε το εμπόριο της περιοχής του. Την εποχή εκείνη στην οποία αναφερόμαστε η Κόρινθος ήταν πλούσια γεμάτη από όλα τα αγαθά του κόσμου. 

Η υπερίσθμιση των πλοίων!

Η ανάπτυξη της αρχαίας Κορίνθου οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην προνομιούχο θέση της. Βρισκόταν ανάμεσα σε δύο θάλασσες. Η πόλη της Κορίνθου γνωρίζοντας το φυσικό πλεονέκτημα της θέσης διέθετε δύο λιμάνια ένα από κάθε πλευρά της διαφορετικής θάλασσας, εισπράττοντας και από τα δύο φόρους ας πούμε ναυτιλιακούς. Οι εισπράξεις αυτές είχαν φτάσει στην κορύφωσή τους ειδικά την εποχή του Περίανδρου (δηλαδή το 657 π.Χ.) και αυτό δεν ήταν τυχαίο, αφού οι Κορίνθιοι προσπάθησαν να ξεπεράσουν το φυσικό εμπόδιο της γης που χώριζε τις δύο διαφορετικές θάλασσες κατασκευάζοντας  διολκούς δηλαδή ειδικές οδούς έργο που οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στους Κορίνθιους μηχανικούς. Ήταν ένα είδος ας πούμε σιδηροδρομικής γραμμής στρωμένης από πέτρες. Έτσι όταν ένα πλοίο επρόκειτο να περάσει από τη μια θάλασσα στην άλλη, οι Κορίνθιοι το τραβούσαν έξω, τοποθετούσαν από κάτω του τροχούς, το έσερναν πάνω σε αυτό τον ειδικό δρόμο και σιγά σιγά το μετέφεραν στην άλλη πλευρά. Είχαν μάλιστα και ιδιαίτερη ορολογία για την εργασία αυτή καθώς έλεγαν ότι τα πλοία υπερισθμίζονται. 

Όσα λοιπόν πλοία είχαν τις κατάλληλες διαστάσεις να περάσουν από την διολκό κατέβαλλαν αρκετά χρήματα στη Πόλη Κράτος της Κορίνθου όμοια με τα σημερινά διόδια, κάνοντας τα ταμεία της πόλης να είναι πλούσια σε εισπράξεις. Όμως τα μεγαλύτερα σε μέγεθος πλοία ήταν αναγκασμένα να κάνουν όλο το γύρο της Πελοποννήσου.  

Έτσι ο Περίανδρος σκέφτηκε ότι αντί να κατασκευάζει ολοένα και μεγαλύτερους διολκούς θα ήταν καλύτερο ο Ισθμός να κοπεί και να ενωθούν οι δύο κόλποι. Όταν όμως το ανακοίνωσε αυτό στους Κορίνθιους βρήκε αντίδραση καθώς εκείνοι φοβόντουσαν την αντίδραση των Θεών.  Τότε ο Περίανδρος έστειλε να ρωτήσουν το Μαντείο των Δελφών, αν δηλαδή οι Θεοί επέτρεπαν να κάνει αυτό το έργο. Και η Πυθία όχι μόνο έδωσε αρνητική απάντηση, αλλά ήταν και κατηγορηματική λέγοντας ότι δεν επιτρέπεται η διόρυξη του Ισθμού διότι εκείνος που θα το επιχειρούσε θα επέσυρε την οργή των υποχθόνιων θεών! Κι έτσι ο Περίανδρος εγκατέλειψε το φιλόδοξο σχέδιό του το οποίο όμως θα πρέπει να αναφέρουμε ότι ήταν το πρώτο σχέδιο που υπήρξε ποτέ για τον Ισθμό της Κορίνθου. 

Οι αιώνες περνούσαν και η γη που ένωνε τη Στερεά Ελλάδα με την Πελοπόννησο έμενε να ταλαιπωρεί όλους τους ναυτικούς. Ακολούθησε μια ακόμα απόπειρα μεταγενέστερα από τον Δημήτριο τον Πολιορκητή αλλά και εκείνου οι μηχανικοί αντέδρασαν λέγοντάς του ότι η στάθμη της θάλασσας του Κορινθιακού κόλπου ήταν ψηλότερη από τη στάθμη της θάλασσας του Σαρωνικού και επομένως αν έκοβαν τον Ισθμό τα νερά θα κυλούσαν από τη μια θάλασσα στην άλλη ασυγκράτητα καταστρέφοντας την ίδια την πόλη της Κορίνθου. Ο Δημήτριος ο Πολιορκητής τότε στράφηκε ακόμα και στους Αιγύπτιους μηχανικούς τους οποίους λόγω των Πυραμίδων τους θεωρούσε αξιόπιστους. Αλλά και εκείνοι του έδωσαν την ίδια απάντηση. Έτσι και ο Δημήτριος ο Πολιορκητής με τη σειρά του εγκατέλειψε κάθε απόπειρα διάνοιξης του Ισθμού της Κορίνθου. 

Νέρωνας και Καλιγούλας

Τρίτος κατά σειρά που προσπάθησε να πραγματοποιήσει την διάνοιξη ήταν ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Καλιγούλας, την εποχή που η Κόρινθος ήταν ρωμαϊκή αποικία. Όμως ο παράφρονας αυτοκράτορας έπεφτε νεκρός από τους Ρωμαίους παλατιανούς κι έτσι ούτε αυτός πρόλαβε να βάλει σε εφαρμογή το σχέδιό του. 

Ακολούθησε ένας ακόμα Ρωμαίος Αυτοκράτορας που ήταν επίσης παράφρονας ο Νέρωνας αλλά θεώρησε τον εαυτό του ως τον μόνο ικανό να προβεί αυτό στη διάνοιξη του Ισθμού. Ο Νέρωνας έκανε μάλιστα και ειδική τελετή έναρξης των εργασιών διάνοιξης εμφανιζόμενος ο ίδιος στου Κορίνθιους. Ο Νέρωνας έδωσε το σύνθημα έναρξης των έργων κρατώντας στο χέρι του μια χρυσή αξίνα με την οποία χτύπησε τη γη τρεις φορές. Στο έργο της διάνοιξης του ισθμού της Κορίνθου δούλευαν πολλές χιλιάδες σκλάβοι, πολλοί από τους οποίους ήταν Έλληνες αιχμάλωτοι από τα νησιά του Αιγαίου και της Θράκης, Αιγύπτιοι αγορασμένοι από αγορές δούλων και σκλάβοι Ιουδαίοι. Ειδικά για τους Ιουδαίους σκλάβους του Ισθμού αναφέρεται ότι έφταναν τους έξι χιλιάδες άνδρες. Μαζί με αυτούς τους δυστυχισμένους δούλους που εκτελούσαν καταναγκαστικά έργα, ήταν κι ένας γνωστός φιλόσοφος της εποχής εκείνης ο Ρούφος, οποίος ήταν πολιτικός κατάδικος, και για να εξευτελίσουν τον έφεραν από το μικρό νησί της Γυάρου όπου ήταν εξόριστος για να σκάψει κι αυτός όπως οι δούλοι. 

Λεπτομέρεια από τα πρανή της Διώρυγας

Ύστερα όμως από μερικές μέρες τα έργα διεκόπησαν από μια απρόσμενη αιτία. Ένα υγρό που έμοιαζε με αίμα είχε ξεπηδήσει από τρία διαφορετικά σημεία των εργασιών! Τόσο οι δούλοι όσο και οι Ρωμαίοι στρατιώτες με τρόμο πίστευαν ότι «η γη ξερνά το αίμα της Αγριππίνας» της μητέρας δηλαδή του Νέρωνα, που ο γιος της την σκότωσε με τα ίδια του τα χέρια. Το νέο έφτασε στον ίδιο τον Νέρωνα ο οποίος επίσης τρομοκρατήθηκε και διέταξε να σταματήσουν οι εργασίες. Αμέσως μετά ακολούθησαν δυσάρεστες εξελίξεις για τον Νέρωνα καθώς του ήρθε είδηση ότι ο Γάλβας είχε σηκώσει επανάσταση εναντίον του. Ο Νέρωνας από την Κόρινθο έτρεξε πίσω στη Ρώμη αλλά δεν κατάφερε να σώσει ούτε τον εαυτό του ούτε το θρόνο, αφού δολοφονήθηκε. 

Οι Αιγύπτιοι μηχανικοί

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να κάνουμε ειδική αναφορά στην πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων αλλά και των Αιγυπτίων μηχανικών ότι η διάνοιξη του ισθμού θα προκαλούσε πλημμύρες λόγω της υψομετρικής διαφοράς του Κορινθιακού με τον Σαρωνικό κόλπο. Οι σύγχρονοι επιστήμονες κατέδειξαν ότι οι πεποιθήσεις των αρχαίων μηχανικών δεν ήταν απολύτως λανθασμένες αλλά εμπεριείχαν μια δόση αληθείας. 

Ο Έλληνας μηχανικός Αντώνιος Μάτσας που χρόνια αργότερα θα διευθύνει τα έργα διάνοιξης του Ισθμού απέδειξε με μετρήσεις και βυθομετρήσεις ότι η στάθμη της θάλασσας του Κορινθιακού κόλπου είναι κατά 20 εκατοστά του μέτρου υψηλότερη από τη στάθμη της θάλασσας του Σαρωνικού. Απλά η υψομετρική αυτή διαφορά δημιουργεί ένα μόνιμο θαλάσσιο ρεύμα από τον Κορινθιακό προς τον Σαρωνικό χωρίς να φτάνει στην υπερβολή που πίστευαν οι αρχαίοι δηλαδή ότι καταστροφικές πλημμύρες θα ακολουθούσαν την διάνοιξη που θα οδηγούσαν ακόμα και σε εξαφάνιση τη πόλη της Κορίνθου. 

Μέχρι και σήμερα στη σύγχρονη εποχή στη δυτική παραλία του Ισθμού διακρίνονται τα ίχνη των εργασιών του Νέρωνα ενώ σώζεται ακόμα και η σκάλα που σκάλισαν οι εργάτες τότε για να ανεβαίνουν στην επιφάνεια του εδάφους, ενώ προς ανατολάς διακρίνεται ο βραχώδης απότομος τοίχος που σταμάτησαν τα έργα. 

Το 1855 ο Κρητικός μηχανικός Λεωνίδας Λυγούνης, διευθυντής των μεγάλων έργων του Νείλου, σχεδίαζε την διόρυξη του Ισθμού αλλά έμεινε μόνο στα σχέδια. 

Το 1869 που έγινε η Έναρξη λειτουργίας της Διώρυγας του Σουέζ (το οποίο είναι αντιστροφή της ελληνικής λέξεως "ZEUS", αφού οι Άραβες διαβάζουν "ανάποδα", ομοίως και Πόρτ Σάιντ που είναι το "DIAS" ανάποδα), αποφασίστηκε η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου. Μάλιστα αποφασίστηκε η διάνοιξη να ακολουθήσει τη χάραξη του Νέρωνα καθώς κρίθηκε ως η πιο ορθή. 

Στα χρόνια της Βασιλείας του Γεωργίου του Α’ ο Γάλλος Μηχανικός Βιρλέ, υπολόγισε το κόστος τομής του Ισθμού στα 40 εκατομμύρια φράγκα για λογαριασμό μιας γαλλικής εταιρείας με τον Ούγγρο Στρατηγό Istvn Turr επικεφαλής. Στο πλευρό του Turr εργάστηκαν και άλλοι Ούγγροι μηχανικοί. Αυτή η εταιρεία που ονομάστηκε "Διεθνής Εταιρεία της θαλασσίου Διώρυγος Κορίνθου" έλαβε και την άδεια από την ελληνική κυβέρνηση το 1882 να προχωρήσει στο "κόψιμο" του ισθμού, όπως και πραγματικά έγινε. Μετά από 8 χρόνια αυτή η γαλλική εταιρεία δεν ήταν πλέον σε θέση να συνεχίσει τα έργα λόγω εξάντλησης κεφαλαίων και τότε μια άλλη ξένη πολυεθνική οργάνωση με διευθυντή τον Ανδρέα Συγγρό ανέλαβε να τελειώσει την διώρυγα. 

Το 1893 η διώρυγα ήταν έτοιμη. Το όνειρο τόσων γενεών είχε εκπληρωθεί. Οι υδατοφράχτες που είχαν υψωθεί για να επιτρέπουν στους εργάτες την εκσκαφή κάποτε άνοιξαν. Και τα νερά κύλησαν από τη μια θάλασσα στην άλλη. Και δεν συνέβη τίποτα από όσα οι αρχαίοι Έλληνες αλλά και οι Αιγύπτιοι μηχανικοί είχαν πει, ούτε εκείνα που το Μαντείο των Δελφών είχε προφητεύσει. 

Το ίδιο διαψεύσθηκε και ο ιατροφιλόσοφος Ιωάννης Πύρλας που εξέδιδε τότε μια μικρή εφημεριδούλα στην οποία υποστήριζε ότι ο φόβος των αρχαίων θα γινόταν πραγματικότητα με τη κοπή του της διώρυγας. 

Στις 25 Ιουλίου του 1893 όταν Πρωθυπουργός της Ελλάδας ήταν ο Θρασύβουλος Ζαΐμης τελέστηκαν με κάθε μεγαλοπρέπεια όπως άρμοζε στην περίσταση τα εγκαίνια της διώρυγας. Η Θαλαμηγός «Σφακτηρία» πάνω στην οποία επέβαινε η βασιλική οικογένεια αφού πέρασε πρώτα ανάμεσα από τα πολεμικά πλοία των ξένων στόλων που είχαν αφιχθεί για να τιμήσουν το γεγονός κατευθύνθηκε προς την αρχή της διώρυγας και πλεύρισε μπροστά  σε μια εξέδρα που είχε στηθεί στο σημείο, όπου βρισκόταν όλη η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της χώρας. Πίσω από την εξέδρα αλλά και απέναντι από αυτήν χιλιάδες κόσμου είχε συγκεντρωθεί για να δει από κοντά αυτό το πραγματικά ιστορικό γεγονός.

Το μόνο που ένωνε πια τη γη της Πελοποννήσου με εκείνη της Στερεάς Ελλάδας ήταν μια λεπτή γαλανόλευκη κορδέλα. Στο σημείο δηλαδή που κάποτε μεσολαβούσαν τόνοι χώματος και βράχων τώρα το μόνο που υπήρχε ήταν μια λεπτή μεταξωτή κορδέλα. Ο Βασιλιάς Γεώργιος Α’ με ένα χρυσό ψαλίδι έκοψε την ταινία αυτή ενώ σχεδόν βολές πυροβολικού από τα πλοία δονούσαν όλη την περιοχή αναγγέλλοντας το χαρμόσυνο γεγονός. 

Στη μνήμη των Ούγγρων μηχανικών που εργάστηκαν στη Διώρυγα

Αρχές 20ου αιώνα, διέλευση της διώρυγας της Κορίνθου με πλωτό μέσο και τη χρήση αλυσίδας. Ήταν το παραδοσιακό "Πέραμα" Σήμερα στη Διώρυγα λειτουργούν δύο βυθιζόμενες γέφυρες η μια στην Ποσειδωνία και η άλλη στην Ισθμία οι οποίες έχουν τη δυνατότητα καταβύθισης εντός 3,5 λεπτών επιτρέποντας τη διέλευση των πλοίων.

Το 1923 σημαντικός όγκος χωμάτων που προήλθε από κατάρρευση πρανών προκάλεσε αναστολή της λειτουργίας της διώρυγας. Σαράντα ένα χιλιάδες κυβικά μέτρα έφραξαν τη διώρυγα και χρειάστηκε δύο χρόνια η αποκατάστασή της. 

Το 1944 ο γερμανικός στρατός ανατίναξε κατά την αποχώρησή του τη σιδηροδρομική γέφυρα καταστρέφοντας παράλληλα τα πρανή της διώρυγας. Εντός αυτής έπεσαν 60 χιλιάδες κυβικά μέτρα χώμα και βράχια που προήλθαν από τις ανατινάξεις των Γερμανών οι οποίοι στη συνέχεια κατακρήμνισαν εντός και όλο το σιδηροδρομικό υλικό που είχαν στη διάθεσή τους (ατμομηχανές και βαγόνια) προκειμένου να καταστήσουν τη διώρυγα άχρηστη. Η πρόθεσή τους δεν είχε να κάνει με πολεμικές πράξεις, παρά μόνο με τη βαρβαρική μανία και αγάπη προς την καταστροφή που τους διέκρινε. Η Διώρυγα παρέμεινε κλειστή για πέντε περίπου χρόνια και το 1949 ξανάρχισε η λειτουργία της. 

Το 1947 η Σχολή Μηχανικού του Ελληνικού Στρατού ανέλαβε την κατασκευή γέφυρας για τη διέλευση οχημάτων. Μέχρι σήμερα οι εγκαταστάσεις της Σχολής είναι ορατές από την πλωτή γέφυρα της Ποσειδωνίας. Στο μεταξύ η επικοινωνία μεταξύ των δύο στεριών γινόταν με πλωτά μέσα με τη χρήση αλυσίδας.  

Το 1980 η εκμετάλλευση της Διώρυγας από το Δημόσιο πέρασε στην Ανώνυμη Εταιρεία Διώρυγας Κορίνθου (Α.Ε.ΔΙ.Κ.) 

Σήμερα σχεδόν αδιάφορα διερχόμαστε με το αυτοκίνητό μας, με λεωφορείο ή με τραίνο πάνω από τη διώρυγα χωρίς να καταλαβαίνουμε την ιστορία της και τη σημασία που είχε για την ναυτική και οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Ενώ με τα νέο αυτοκινητόδρομο Αθηνών Κορίνθου ακόμα και η διέλευση πάνω από αυτήν γίνεται ασυναίσθητα αφού ακόμα και το υπέροχο θέαμα που κάποτε άπλυτα προσέφερε η διάβασή της ανήκει πια οριστικά στο παρελθόν.

Εμείς οι Πειραιώτες ένα μεγάλο μέρος από την ανάπτυξη της πόλη μας το οφείλουμε στη Διώρυγα της Κορίνθου και είναι γεγονός ότι ο Πειραιάς ίσως σήμερα να είχε διαφορετική εικόνα αν δεν είχε μεσολαβήσει το τεράστιο αυτό έργο. 
Για αυτό άλλωστε και κατά τις εορταστικές εκδηλώσεις της 1ης Σεπτεμβρίου 2018 (ημέρα Σάββατο), για τα 125 χρόνια λειτουργίας της Διώρυγας της Κορίνθου, παρευρέθηκε πλήθος Πειραιωτών μεταξύ των οποίων είχα την τύχη να συγκαταλέγομαι και εγώ. 

Δυστυχώς και η εκμετάλλευση της Διώρυγας της Κορίνθου έχει τεθεί επίσης προς "πώληση" στους ξένους "επενδυτές", όπως και όλες οι υπόλοιπες πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας, που δόθηκαν -σχεδόν χαρίστηκαν- αφού πρώτα απαξιώθηκαν...

Η Διώρυγα της Κορίνθου σε αριθμούς:

Συνολικό μήκος διώρυγας: 6.343 μέτρα (με τους προλιμένες Ισθμίας και Ποσειδωνίας που καταλαμβάνουν 540 μέτρα)

Πλάτος διώρυγας: Στην επιφάνεια είναι 24.6 μέτρα και στο βυθό 21.3 μέτρα.

Ωφέλιμο βάθος: Μεταξύ 7.50 - 8.00 μέτρων

Απασχολήθηκαν: 2.500 εργάτες

Όγκος χωμάτων που εξορύχτηκε: 12 εκατομμύρια κυβικά μέτρα

Ταχύτητα ρευμάτων: Συνήθως ανέρχονται στους 2.5 κόμβους και σπανίως φτάνουν τους 3 κ. 

Αλλαγή κατεύθυνσης ρευμάτων: Κάθε 6 ώρες.

Διέλευση πλοίων: 12.000 περίπου πλοία ετησίως

Παράρτημα φωτογραφιών 

από τον διάπλου της διώρυγας και τον εορτασμό των 125 χρόνων λειτουργίας της.

Το κτήριο διοίκησης της Εταιρείας της Διώρυγας της Κορίνθου.
Από τις 10 Φεβρουαρίου του 2010 την εκμετάλλευση έχει η Α.Ε.ΔΙ.Κ. (Ανώνυμη Εταιρεία Διώρυγος Κορίνθου). Μπροστά από το κτήριο είναι τα τραπεζοκαθίσματα που έχουν αναπτυχθεί για την εκδήλωση εορτασμού των 125 χρόνων λειτουργίας της Διώρυγας. Η εκδήλωση έγινε στις 1 Σεπτεμβρίου του 2018.

Πύργος ελέγχου στην είσοδο της διώρυγας. Κάθε χρόνο 12.000 περίπου πλοία διέρχονται στη διώρυγα 50 και πλέον διαφορετικών εθνοτήτων

Η φύση βρίσκει τρόπους να εκφραστεί ακόμα και στα πιο δύσκολα σημεία. Η Διώρυγα ήταν αρχικά επενδυμένη με λιθοδομή στο μεγαλύτερο μήκος της από το βυθό και δύο μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Σεισμοί, πολεμικά γεγονότα του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και η διάβρωση προερχόμενη από βροχές και άλλα φυσικά φαινόμενα κατέστρεψε μεγάλο μέρος της 

Κατά την κατασκευή της διώρυγας η επένδυση των πρανών έγινε σε συνολική επιφάνεια 30 χιλιάδων τ.μ.

Το περιηγητικό σκάφος μόλις αναχωρεί για τον διάπλου της διώρυγος

Γνωστό αναψυκτήριο στις όχθες της διώρυγας, ένα από τα ελάχιστα που συνεχίζει τη λειτουργία του.
Τα παλαιότερα χρόνια αποτελούσε σημείο αναφοράς στους επισκέπτες της διώρυγας.

Η συνήθης ταχύτητα των ρευμάτων ανέρχεται στους 2.5 κόμβους με αλλαγή κατεύθυνσής τους ανά 6 ώρες

Κατά τη διάρκεια της νύχτας η Διώρυγα φωτίζεται από λαμπτήρες ατμών νατρίου που είναι τοποθετημένοι στα πρανή σε απόσταση 100 μέτρων μεταξύ τους. Κατά την άποψή μου ο φωτισμός αυτός δεν είναι επαρκής.

Διαβάστε επίσης:

Κωνσταντίνου Βολανάκη έργα και ημέρες

Μια φωτογραφία, μια ιστορία: Βίκτωρ Εμμανουήλ Γ΄

(Η περιπέτεια του διαδόχου του ιταλικού θρόνου Εμμανουήλ Γ', που προτίμησε να εκτελέσει το γύρο της Πελοποννήσου παρά να διέλθει από την Διώρυγα της Κορίνθου)