Οι Κρήτες του Πειραιά στην εποχή του Ελευθερίου Βενιζέλου

 

Η Κρήτη σε ανάγλυφη μορφή. Έργο που κοσμεί την Αδελφότητα Κρητών Πειραιά "Η Ομόνοια" φιλοτεχνημένο το 1937

του Γεωργίου Καρτσώνη

Στο τέλος του 1908 το Ελληνικό Κράτος βρίσκεται μπροστά σε μεγάλο αδιέξοδο. Η ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, στην οποία ενεπλάκη και η «ΟΜΟΝΟΙΑ» έχει λήξει. Η Τουρκία μετά τη νίκη της στον πόλεμο του 1897 γίνεται θρασύτερη. Ο Τούρκος αντιστράτηγος κομπάζει στη Θεσσαλονίκη ότι θα πιει τον καφέ του στο Σύνταγμα. Το Κρητικό ζήτημα βρίσκεται σε τέλμα, καθώς το αίτημα του Κρητικού λαού για Ένωση δεν ικανοποιείται.

Οι Κρητικοί δε σταματούν να ζητούν ένωση. Η επικοινωνία Κρήτης και Πειραιά είναι πια ελεύθερη. Η πόλη του Πειραιά εξακολουθεί να αναπτύσσεται ταχύτατα. Ο κυριότερος λόγος είναι το λιμάνι, το οποίο μετά τη διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου υποσκελίζει το λιμάνι της Ερμούπολης και γίνεται το πρώτο λιμάνι της χώρας.

Κρήτες Μακεδονομάχοι

Το πολιτικό κατεστημένο της Αθήνας αδυνατεί να αντιληφθεί τόσο τη διεθνή κατάσταση, η οποία μεταβάλλεται ραγδαία, όσο και την εσωτερική. Τυρβάζει περί άλλων και ενδιαφέρεται για τη διαχείριση του σήμερα αντί για το σχεδιασμό του αύριο.

Όμως, το βαθύτερο σκοτάδι είναι λίγο πριν την αυγή.

Στην Αθήνα μια μικρή ομάδα νεαρών αξιωματικών συγκροτεί το Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Στο πρόγραμμα του Συνδέσμου υπήρχε η δέσμευση ότι θα μετακληθεί από την Κρήτη ο «χαλύβδινος», όπως τον χαρακτήριζε, Ελευθέριος Βενιζέλος.

Δύο γεγονότα στα οποία εμπλέκονταν Κρητικοί, επιτάχυναν την έναρξη της επανάστασης της 15^ης Αυγούστου 1909, η οποία άλλαξε τη ροή της ιστορίας.

Η φωτογραφία του Ελευθερίου Βενιζέλου στην Αδελφότητα Κρητών Πειραιά

Το πρώτο ήταν η γνωστή αποκοπή του ιστού της Ελληνικής Σημαίας από τα αγήματα των ξένων δυνάμεων στο φρούριο Φιρκά στα Χανιά. Το γεγονός αυτό προσέβαλε την εθνική φιλοτιμία τόσο του στρατού, όσο και του λαού. Έτσι, το κλίμα που δημιουργήθηκε ήταν ιδιαίτερα θετικό για την επανάσταση.

Στο δεύτερο γεγονός εμπλέκεται και η «ΟΜΟΝΟΙΑ». Αξίζει τον κόπο να το διηγηθούμε. Η κυβέρνηση, πριν την έκρηξη του κινήματος, είχε συλλάβει δύο αξιωματικούς τον Ταμπακόπουλο και τον Σάρρο, οι οποίοι κρατούνταν  στο τμήμα μεταγωγών. Οι συνάδελφοί τους οργάνωσαν με τη βοήθεια ενός αμαξά, του Γιάννη «του Λατέρνα», μια κινηματογραφική απόδραση που έγινε κυριολεκτικά μέρα – μεσημέρι. Ενώ οι χωροφύλακες κατεδίωκαν την άμαξα, οι δύο αξιωματικοί είχαν επιβιβαστεί στον ηλεκτρικό σιδηρόδρομο με κατεύθυνση τον Πειραιά. Από εκεί οδηγήθηκαν και κρύφτηκαν στο σπίτι του Παπαμαλέκου στην Καστέλα, όπως αναφέρει στα απομνημονεύματά του ο Θεόδωρος Πάγκαλος που οργάνωσε και συμμετείχε ενεργά στην επιχείρηση. 

Ο ιερέας Παπαμαλέκος ήταν αγωνιστής των Κρητικών επαναστάσεων, μέλος της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ». Στους Κρητικούς του Πειραιά αναζήτησαν οι νεαροί επαναστάτες του 1909 τους φυσικούς τους συμμάχους.

Το κίνημα λοιπόν εξερράγη. Θα μπορούσε όμως να κατασταλεί εν τη γενέσει του. (Η μεγαλύτερη πυρκαγιά μπορεί στην αρχή να σβηστεί με ένα ποτήρι νερό).

Και πάλι εδώ εμπλέκεται Κρητικός.

Είναι ο θρυλικός στρατηγός Εμμανουήλ Μανουσογιαννάκης, ο οποίος ως υπουργός Στρατιωτικών που ήταν τότε, αρνήθηκε να καταστείλει ενόπλως το κίνημα. Όπως είπε κατόπιν, πείστηκε ότι οι αξιωματικοί που έκαναν το κίνημα δεν ήταν «σπαθοφόρα παιδαρέλια».

Οι Κρητικοί του Πειραιά πρωτοστάτησαν στα συλλαλητήρια υπέρ της επαναστάσεως, την οποία συνέδεσαν με το Θέρισο.

Ο Βενιζέλος έρχεται στην Αθήνα για συνεννοήσεις με το Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Το εισιτήριο του πλοίου, το οποίο τον μετέφερε στον Πειραιά, πλήρωσε η «ΟΜΟΝΟΙΑ».

Ο θρυλικός Εμμανουήλ Μανουσογιαννάκης που αρνήθηκε να καταστείλει το κίνημα καθώς πείστηκε ότι οι Αξιωματικοί που κινήθηκαν δεν επρόκειτο για "σπαθοφόρα παιδαρέλια"
(Φωτογραφία της Αδελφότητας Κρητών Πειραιά)

Η είσοδος στην πολιτική ζωή της Ελλάδας του Ελευθερίου Βενιζέλου ξεκίνησε από τον Πειραιά, του οποίου ο Εθνάρχης έγινε δημότης, και τελείωσε στον Πειραιά. Ο Βενιζέλος σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις πολιτευόταν στον Πειραιά και όχι στην Κρήτη, όπως ίσως θεωρούν κάποιοι. Ο ίδιος βέβαια είχε κάνει δηλώσεις γιατί είχε επιλέξει τον Πειραιά.

Πέραν των επισήμων δηλώσεων, που βέβαια γίνονται και για προεκλογικούς λόγους, νομίζω ότι οι λόγοι για τους οποίους επελέγη ο Πειραιάς και όχι η Αθήνα, ήταν οι εξής: Ο Πειραιάς ως νέα πόλη δεχόταν συνεχώς κόσμο που ασχολείτο με τη ναυτιλία, το εμπόριο και τη βιομηχανία. Όλοι αυτοί ήθελαν το μεγάλωμα, την επέκταση της χώρας. Αντίθετα τα παλιά τζάκια, που στήριζαν τα ανάκτορα δεν ήθελαν καμιά μεταβολή στο «στάτους» του Ελληνικού κράτους, γιατί έτσι θα έχαναν ή πίστευαν ότι θα έχαναν μέρος των εξουσιών τους.

   Η ύπαρξη συμπαγούς Κρητικού στοιχείου, το οποίο και μέσω της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» μετατρεπόταν σε εν δυνάμει έτοιμο κομματικό μηχανισμό του Ελ. Βενιζέλου. «Η ΟΜΟΝΟΙΑ», όπως αναφέρει σε άρθρο του ιστορικός ερευνητής της αριστεράς, ήταν το ισχυρότερο προπύργιο του Βενιζελισμού εκτός Κρήτης. Η αλήθεια είναι ότι όλος ο Πειραιάς λόγω των Κρητών και της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» ήταν προπύργιο του Βενιζελισμού, ισχυρότερο ακόμη και από πολλές περιοχές της Κρήτης, ιδιαίτερα της Ανατολικής. Αντιβενιζελικοί Κρητικοί υπήρχαν και είχαν σημαντική πολιτική παρουσία στην Κρήτη. Το κόμμα του Ελ. Βενιζέλου έχασε τις εκλογές που έγιναν το 1912, πριν τους Βαλκανικούς πολέμους, στην Κρήτη όντας ο ίδιος πρωθυπουργός της Ελλάδας.

Κατά τη διάρκεια της επανάστασης της «Εθνικής Άμυνας» το 1916 έγινε απόπειρα αντίδρασης στα Χανιά, ενώ στο Ηράκλειο σημειώθηκαν συγκρούσεις με νεκρούς. Αντιβενιζελικοί πολιτικοί Κρήτες στον Πειραιά δεν υπήρξαν την περίοδο εκείνη.

Τον απόλυτο Βενιζελισμό της Κρήτης επέβαλαν πρώτα οι Κρητικοί του Πειραιά. Ο βασικότερος «κοινωνικός» λόγος είναι ότι, κατά τη γνώμη μου, οι Κρητικοί είχαν ξεκινήσει μια νέα ζωή σε μια νέα ιδιαίτερη πατρίδα, στον Πειραιά. Το λιμάνι, που αποτελούσε μια βασική πηγή βιοπορισμού, κατεχόταν ουσιαστικά από τους Μανιάτες, που βέβαια είχαν ισχυρά πλοκάμια στον κρατικό μηχανισμό από την εποχή της επανάστασης του 1821. Το ίδιο και οι υπόλοιπες θέσεις του κρατικού μηχανισμού.

Το λιμάνι ήταν και η κυριότερη αιτία της παραδοσιακής διαμάχης Μανιατών και Κρητών που φτάνει ως «φολκλόρ» στις μέρες μας. Ο Βενιζέλος βρήκε στον Πειραιά λαϊκές μάζες που τον εμπιστεύτηκαν από την αρχή και δεν τον εγκατέλειψαν ούτε και μετά το θάνατό του.

Επισκέπτεται ο ίδιος τα «Κρητικά» πολλές φορές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πρωτοχρονιά του 1911, όπου μετά τη δοξολογία στον Προφήτη Ηλία παρακάθεται σε δεξίωση στο σπίτι του προέδρου της Αδελφότητας Θεόδωρου Λουκάκη.

Το Καφενείο "Η Κρήτη" του Εμμανουήλ Ρουσσάκη, έτος ίδρυσης 1904

Ό,τι έχει απομείνει από το ιστορικό καφενείο του Εμμανουήλ Ρουσσάκη στα Κρητικά του Πειραιά στον Προφήτη Ηλία.

Στους πολέμους του 1912-13 η «ΟΜΟΝΟΙΑ» βοηθά όσους Κρήτες διέρχονται από τον Πειραιά, όπως το σώμα του Λεωνίδα Παπαμαλέκου (αδελφού του ιερέα) που έπεσε ηρωικά στη Σιάτιστα.

Πριν την αναχώρηση έγινε τραπέζι στο σπίτι του παπά, όπου παρέστη και ο ίδιος ο Βενιζέλος (αφήγηση του Μανώλη Κωνσταντουδάκη, εκλεκτού παλαιού μέλους του σωματείου).

Το ίδιο συνέβη και στο Βορειοηπειρωτικό Αγώνα το 1914. Βέβαια εδώ δεν υπήρχε το φαινόμενο του Μακεδονικού Αγώνα, πρώτον γιατί τα περισσότερα σώματα των Κρητών έφυγαν κατευθείαν από την Κρήτη, που είχε ενωθεί με την Ελλάδα, και δεύτερον διότι η διάρκεια του αγώνα είναι λίγοι μήνες.

Κατόπιν ξεκίνησε ο «Εθνικός διχασμός». Όλοι οι Πειραιώτες, Κρητικοί και άλλοι, βρίσκονται από την αρχή στο πλευρό του Βενιζέλου.

Οι πρώτοι στρατιώτες της επανάστασης του 1916, της Εθνικής Άμυνας, ήταν τα μέλη της Βενιζελικής οργάνωσης του Πειραιά (πάρα πολλοί ήταν Κρητικοί) που κάλυψαν την αναχώρηση του Βενιζέλου από τον Πειραιά με προορισμό τα Χανιά τα μεσάνυχτα της 12^ης προς 13^η Σεπτεμβρίου 1916. 

Είχε οργανωθεί ένα θορυβώδες γλέντι σε παραλιακό κέντρο του Νέου Φαλήρου, προκειμένου να παραπλανηθούν οι αστυνομικοί  που παρακολουθούσαν το Βενιζέλο, τον Κουντουριώτη και τους 100 περίπου συνοδούς τους. Έτσι μπόρεσαν να επιβιβαστούν σε άκατο του Γαλλικού καταδρομικού «Μπρουϊξ», η οποία τους μετέφερε στα πλοία «Εσπερία» και «Ατρόμητος» που ανέμεναν στα ανοιχτά του Φαλήρου.

Οι Πειραιώτες έζησαν δύσκολες ώρες εξ αιτίας του αποκλεισμού, λόγω του πολέμου. Αποκορύφωμα υπήρξαν τα περίφημα Νοεμβριανά (18-23 Νοεμβρίου 1916), οπότε εξαπολύθηκε ένα ανηλεές πογκρόμ κατά των Βενιζελικών πολιτών της Αθήνας και του Πειραιά, που έφτασαν μέχρι και σε εκτελέσεις. 

Συνελήφθη ακόμη και η ανήλικη κόρη του δημάρχου Πειραιά Παναγιωτόπουλου, επειδή δεν βρέθηκε ο ίδιος. Τότε εξαφανίστηκε μέρος του αρχείου της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ», αφού λεηλατήθηκαν τα γραφεία της. Τότε πιθανόν χάθηκε και το εισιτήριο του Βενιζέλου.

Ο Πειραϊκός λαός υποδέχτηκε με ανακούφιση τον Ιούνιο του 1917 το Βενιζέλο ως ελευθερωτή (έξωση του Κωνσταντίνου και ενοποίηση του κράτους).

Το ίδιο έτος η «ΟΜΟΝΟΙΑ» αποκτά νέα στέγη. Είναι το κτίριο στο οποίο στεγάζεται και σήμερα. Ήταν κατοικία του Αρχηγού Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Ο Βενιζέλος το αγόρασε και το πρόσφερε στην «ΟΜΟΝΟΙΑ». Τα ολίγα χρήματα που δαπανήθηκαν είναι ασήμαντα σε σχέση με τη μεγάλη εθνική προσφορά τη «ΟΜΟΝΟΙΑΣ», φέρεται να είχε δηλώσει.

Ήταν κατοικία του Αρχηγού Χατζημιχάλη Γιάνναρη. Ο Βενιζέλος το αγόρασε και το πρόσφερε στην «ΟΜΟΝΟΙΑ».

Το 1918 ο Πειραιά απέκτησε και δικό του σύνταγμα πεζικού. Ήταν το θρυλικό 34^ο , το οποίο διακρίθηκε στη Μικρά Ασία και στο οποίο υπηρέτησαν από τότε πολλοί Κρητικοί του Πειραιά.

Τότε κάθε περιοχή της χώρας είχε το δικό της σύνταγμα πεζικού. Με το μέτρο αυτό εξασφαλιζόταν η μέγιστη δυνατή απόδοση των ανδρών στη μάχη, καθώς ήταν πιο δύσκολο για κάποιον να δειλιάσει γιατί τότε «εξευτελίζετο» μπροστά σε συγγενείς, γνωστούς και φίλους. Παράλληλα δεν εγκατέλειπε εύκολα στο πεδίο της μάχης τους συμπολεμιστές του που ήταν τραυματισμένοι. Η αρνητική πτυχή του μέτρου αυτού ήταν ότι, αν η μονάδα είχε απώλειες, γέμιζε μια ολόκληρη περιοχή με χήρες και ορφανά.

Αμέσως μετά την επάνοδο του Βενιζέλου στην Αθήνα το βασικότερο μέλημα της κυβέρνησης ήταν η άμεση συγκρότηση στρατού από τις περιοχές που δεν ήλεγχε η Εθνική Άμυνα. Δυστυχώς έγιναν αρκετές στάσεις στρατιωτικών τμημάτων, με την υποκίνηση του έκπτωτου βασιλιά.

Η Κυβέρνηση λοιπόν με τη σύσταση Πειραιώτικου συντάγματος απέκτησε μια ακόμη μονάδα πιστή σε αυτήν. Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι τα πιστά στο Βενιζέλο τμήματα ήταν αυτά που πολεμούσαν και ότι τότε «τα παιδιά του καθεστώτος» πήγαιναν στην πρώτη γραμμή.

Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920 οι Πειραιώτες ψήφισαν το Βενιζέλο. Όμως λόγω του ότι η περιφέρεια Αττικοβοιωτίας ήταν ενιαία, το κόμμα των Φιλελευθέρων έχασε με μικρή διαφορά εξ αιτίας των ψήφων της Αττικής και της Βοιωτίας που ήταν παραδοσιακά φιλοβασιλικές. Έτσι ο Βενιζέλος δεν εξελέγη καν βουλευτής (το σύστημα ήταν πλειοψηφικό). Τα γραφεία της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» δέχτηκαν τότε επίθεση από τους φιλοβασιλικούς, οι οποίοι τα έσπασαν κατά τα επινίκια.

Η τοποθέτηση από τη μετανοεμβριανή κυβέρνηση του συνταγματάρχη Γεωργίου Τσόντου (Βάρδα) ως φρούραρχου της Αθήνας έσωσε τα γραφεία της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» από άλλες επιθέσεις, αλλά και αρκετούς Κρητικούς του Πειραιά από διώξεις. Αυτή ήταν γνώμη του αείμνηστου πατέρα μου Παύλου, την οποία μου είχε πει σε σχετική συζήτηση.

Μετά τη μικρασιατική καταστροφή ο Πειραιάς δέχτηκε μεγάλο αριθμό προσφύγων. Έτσι παρέμεινε προπύργιο του Βενιζελισμού.

Ο βουλευτής Πειραιά Σταμάτης Χατζήμπεης αναφέρει ότι ο Βενιζέλος του ζήτησε να επισκεφτεί ο ίδιος τις προσφυγικές παράγκες της Δραπετσώνας και των Ταμπουρίων, για να μορφώσει προσωπική άποψη για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζούσαν οι πρόσφυγες. Ο Γύπαρης είχε πολλούς ενδοιασμούς για λόγους ασφαλείας. Ο Βενιζέλος όμως επέμενε.  Έτσι μια μέρα συνοδευόμενος από τους βουλευτές Πειραιά Παύλο Ντεντιδάκη, Σάββα Σαββίδη και φυσικά το Σταμάτη Χατζήμπεη πήγε στις παράγκες.

Θυμάται ο Χατζήμπεης: «Σταματούσαμε και βγαίναμε στα χειρότερα σημεία της προσφυγικής αθλιότητας και μόλις άρχιζαν οι φωνές «ο Βενιζέλος, ο Βενιζέλος» και άρχιζε ο λαϊκός πανζουρλισμός, εμείς ανεβαίναμε στο αυτοκίνητο και φεύγαμε για άλλα σημεία. «Χίλια ευχαριστώ γιατί είδα ο ίδιος τη σκληρή ζωή των προσφύγων μας» μου είπε ο Βενιζέλος και πρόσθεσε: «Απορώ πώς με ψηφίζουν οι άνθρωποι αυτοί και δεν έγιναν ακόμη κομμουνιστές».

Στις 28 Φεβρουαρίου 1932 έγιναν δημοτικές εκλογές στον Πειραιά. Πρώτος ήρθε ο Σωτήριος Στρατήγης του Λαϊκού κόμματος και κατόπιν οι δύο φιλελεύθεροι υποψήφιοι Μεταξάς και Βαρδόπουλος. Έλαβαν αντίστοιχα 12.723, 7.986 και 6.938 ψήφους). Επειδή κανένας συνδυασμός δε συγκέντρωσε το απαιτούμενο από την τότε νομοθεσία ποσοστό ψήφων για να εκλεγεί, ορίστηκαν επαναληπτικές εκλογές στις 10 Απριλίου. Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου ο διχασμός έχει ξαναφουντώσει. Οι «Λαϊκοί» δε συγχωρούν στους Φιλελεύθερους την εκτέλεση των έξι. Οι Φιλελεύθεροι πάλι καταλογίζουν, δικαίως, στους Λαϊκούς την ευθύνη της Μικρασιατικής καταστροφής.

Το Λαϊκό κόμμα περιμένει να επιτύχει έναν εκλογικό θρίαμβο μέσα στο «σπίτι» του Βενιζέλου. Οι προσκείμενες σε αυτό εφημερίδες διακηρύσσουν ότι αν ο Βενιζέλος χάσει τον Πειραιά θα παραιτηθεί.  Οι Φιλελεύθεροι ορίζουν νέο υποψήφιο το ναύαρχο Αθανάσιο Μιαούλη. Η «ΟΜΟΝΟΙΑ» με τον τότε πρόεδρό της Σήφη Βαρδινογιάννη, στρατεύεται υπέρ του Αθανασίου Μιαούλη. Στην προεκλογική συγκέντρωση του Στρατήγη στο εκλογικό κέντρο της Κοκκινιάς γίνονται εκτεταμένα επεισόδια. 

Πέφτουν και πυροβολισμοί. Το αποτέλεσμα είναι δύο νεκροί. Ο ένας από τους νεκρούς είναι ο αδελφός του τότε αστυνομικού διευθυντή Κέρκυρας Ιωάννη Πολυχρονόπουλου, που περιέργως παρευρίσκεται και αυτός στη συγκέντρωση του Στρατήγη. Η παρουσία του Πολυχρονόπουλου, παράγοντα του Λαϊκού κόμματος, στον Πειραιά αποδεικνύει και τη βαρύτητα που έδινε το Λαϊκό κόμμα στις εκλογές αυτές. Για το φόνο κατηγορείται ο Σήφης Βαρδινογιάννης, τον οποίο οι αντίπαλοί του αποκαλούν Βαρδουλογιάννη. Η κατηγορία δεν αποδείχτηκε στο δικαστήριο και ο Βαρδινογιάννης απαλλάχθηκε. Για την ιστορία αναφέρουμε ότι στις εκλογές εκλέχτηκε δήμαρχος ο Αθανάσιος Μιαούλης, ο οποίος δυστυχώς πέθανε λίγες ημέρες μετά την εκλογή του. 

Τις εκλογές που έγιναν το Μάρτιο του 1933 κέρδισε το Λαϊκό κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη. Μία από τις πρώτες ενέργειές του ήταν η τοποθέτηση του Πολυχρονόπουλου ως διοικητή Ασφαλείας Αθηνών. Ο Πολυχρονόπουλος είναι ο άνθρωπος που οργάνωσε τη δολοφονική απόπειρα κατά της ζωής του Ελευθερίου Βενιζέλου στη λεωφόρο Κηφισίας στις 6 Ιουνίου 1933. 

Τα πάθη οξύνθηκαν για να καταλήξουμε στην επανάσταση του 1935, η αποτυχία της οποίας σήμανε και το τέλος της δημοκρατίας. Δεινές ημέρες περίμεναν το δημοκρατικό κόσμο μετά την καταστολή του κινήματος. Ο Βενιζέλος έφυγε από την Ελλάδα (δικάστηκε αυτός και άλλοι ερήμην σε θάνατο), οι Παπούας, Κοιμήσης και Βολάνης (ανιψιός του Κρητικού Μακεδονομάχου) εκτελέστηκαν. Οι Πειραιώτες Βενιζελικοί υπέστησαν και αυτοί πάρα πολλές διώξεις, ενώ τα γραφεία της «ΟΜΟΝΟΙΑΣ» δέχτηκαν ξανά την επίθεση του αντιβενιζελικού όχλου.

Οι εκλογές του Ιανουαρίου 1936 είναι οι πρώτες εκλογές που γίνονται μετά την παλινόρθωση του Γεωργίου. Ο Βενιζέλος βρίσκεται αυτοεξόριστος στο Παρίσι, είναι αρχηγός του κόμματος, χωρίς να μετέχει ο ίδιος στις εκλογές. Οι Πειραιώτες ψηφίζουν το κόμμα των Φιλελευθέρων, δείχνοντας για μια ακόμη φορά την αφοσίωσή τους στο Βενιζέλο (και στην επικράτεια πλειοψήφησαν οι Φιλελεύθεροι). Από τις 13 έδρες του Πειραιά 3 πήρε η Γενική Λαϊκή Ριζοσπαστική Ένωση (Κονδύλης – Ράλλης), 2 το Λαϊκό κόμμα (Παναγής Τσαλδάρης), 1 το Παλλαϊκό Μέτωπο (Κ.Κ.Ε.) και τις υπόλοιπες 7 οι Φιλελεύθεροι. Ανάμεσα στους εκλεγέντες ήταν και ο Παύλος Ντεντιδάκης.

1937 - Εορτασμός Προφήτη Ηλία από τους Κρήτες του Πειραιά

Στις 18 Μαρτίου 1936 ο Βενιζέλος πεθαίνει από εγκεφαλικό στο Παρίσι. Ο Πειραϊκός λαός, που επί 5 ημέρες παρακολουθούσε την πορεία της ασθένειάς του, περίμενε ότι το πλοίο που μετέφερε τη σωρό του θα προσέγγιζε στον Πειραιά, προκειμένου να αποχαιρετίσει το νεκρό. Δυστυχώς όμως έγιναν στην Αθήνα διαδηλώσεις σε βάρος του νεκρού πια Βενιζέλου. Ο πρωθυπουργός Δεμερτζής, που παρέμεινε και μετά τις εκλογές το Ιανουαρίου, ζήτησε από το Θεμιστοκλή Σοφούλη να μην προσεγγίσει καν το πλοίο στον Πειραιά. Η αρχική σκέψη ήταν να εκτεθεί σε προσκύνημα στη Μητρόπολη Αθηνών. Θέλοντας και μη ο Σοφούλης συμφώνησε. Έτσι οι Πειραιώτες έμειναν με το παράπονο ότι δε χαιρέτισαν το δικό τους άνθρωπο, το συνδημότη τους, το βουλευτή τους, τον Αρχηγό τους.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΤΣΩΝΗΣ