Το αρχαίο Θέατρο της Ζέας και η χαμένη βυζαντινή εκκλησία.

του Στέφανου Μίλεση

 

Με εξαίρεση το μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα και το ναΐσκο του Αγίου Διονυσίου, δεν καταγράφηκε ιστορικά η ύπαρξη άλλων εκκλησιών στην περιοχή του Πειραιά πριν από την επανίδρυσή του Δήμου το 1835. Ωστόσο η ύπαρξη μια ακόμα εκκλησίας βυζαντινού ρυθμού, αρχαιότερη όλων, καταγράφηκε δύο φορές σε σχέδια που απείχαν μεταξύ τους τριάντα τουλάχιστον χρόνια! Η πρώτη καταγραφή σημειώθηκε το 1850 ενώ η δεύτερη το 1880. Κι όμως η βυζαντινή αυτή εκκλησία δεν υπάρχει πλέον παρά το γεγονός ότι αν διατηρείτο θα ήταν η αρχαιότερη στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά.

Ένα από τα σωζόμενα αρχαία μνημεία του Πειραιά είναι και το μικρό θέατρο της Ζέας δίπλα στο μεταγενέστερα οικοδομημένο αρχαιολογικό μουσείο Πειραιά. Φυσικά το θέατρο της Ζέας δεν ήταν το μοναδικό στην πόλη, διότι γνωρίζουμε από τον Θουκυδίδη ότι ένα ακόμα θέατρο υπήρχε στην δυτική πλευρά του λόφου της Μουνυχίας (Καστέλλας). Μερικά αρχαιολογικά ευρήματα κατέγραψαν την ύπαρξή του κατά το έτος 1880 αλλά δυστυχώς τίποτε άλλο δεν διασώθηκε από αυτό λόγω της ανεξέλεγκτης οικοδομικής δραστηριότητας. Η ύπαρξη δύο θεάτρων σε μια πόλη φανερώνει την ακμή, το μέγεθος και τον πλούτο της.

 

Το θέατρο της Ζέας κατέστη το μοναδικό σωζόμενο αρχαίο θέατρο στον Πειραιά. Το 1880 και 1884 έγινε η συστηματική ανασκαφή του και αποκαλύφθηκε η μορφή του. Από επιγραφικές ενδείξεις, από γράμματα δηλαδή που ήταν χαραγμένα σε λίθους των κατωτέρων βαθμίδων οι αρχαιολόγοι συμπέραιναν ότι επρόκειτο περί θεάτρου του 2ου π.Χ. αιώνα.

Δεκατέσσερις κλίμακες απλώνονταν ακτινοειδώς στις δεκατρείς κερκίδες του θεάτρου ενώ στο μέσο διακόπτονταν από ένα πλατύ διάζωμα. Με τον τρόπο αυτό το ανώτερο τμήμα του θεάτρου διπλασιαζόταν φτάνοντας τις 26 κερκίδες. Τέτοιο διπλασιασμό με τη χρήση μέσου πλατιού διαζώματος συναντούμε στο θέατρο του Διονύσου της Αθήνας αλλά και στο θέατρο της Επιδαύρου. Επρόκειτο συνεπώς για ένα ευρύχωρο θέατρο με ομοιότητα προς το θέατρο Διονύσου της Αθήνας. [2]

Όπως καταγράφει ο ιστορικός του Πειραιά Ιωάννης Μελετόπουλος [1], όταν αποφασίστηκε η ίδρυση της σύγχρονης πόλης του Πειραιά, το 1834 καταρτίστηκε σχέδιο πόλεως από τους Κλεάνθη, Σάουμπερτ και Κλέντσε. Σε αυτό έθεσαν εκτός σχεδιασμού την έκταση που αντιστοιχούσε στο αρχαίο θέατρο της Ζέας, καθώς εξ αρχής ήταν ορατά τα ερείπιά του. Έτσι ενώ τον υπόλοιπο Πειραιά φρόντιζαν να τον τεμαχίζουν σε τετράγωνα που προορίζονταν για οικοδόμηση, το συγκεκριμένο χώρο δεν τον τεμάχισαν, αλλά σημείωσαν για αυτόν την ένδειξη «Αρχαίο Θέατρο».

 

Το 1857 πραγματοποιήθηκε αλληλογραφία μεταξύ του Εφόρου Αρχαιοτήτων Πιττάκη και του Υπουργείου Παιδείας που αφορούσε στην απαλλοτρίωση της έκτασης του αρχαίου θεάτρου. Σε αυτήν διασώθηκε ένα συμβόλαιο (με αριθμό 1717) στο οποίο γίνεται αναφορά στη βυζαντινή εκκλησία και ειδικώς στο "Άγιον Βήμα" της που διασωζόταν ακέραιο [3].

 

Με σταυρό σημειώνεται στο σχέδιο του 1880 η αποτύπωση της χαμένης μοναδικής Βυζαντινής εκκλησίας του Πειραιά στη συμβολή των σημερινών οδών Φιλελλήνων και Πραξιτέλους. (Σχέδιο που εκπονήθηκε από τον Χάγιερ).

Το 1880 στη συμβολή των οδών Πραξιτέλους και Φιλελλήνων  αποκαλύφθηκε μέρος των κερκίδων του αρχαίου θεάτρου και ειδοποιήθηκε άμεσα το υπουργείο Παιδείας. Αυτό φρόντισε να εξασφαλίσει δια αγοράς ολόκληρη την έκταση από τους 12 συνολικά ιδιοκτήτες (κατ'  άλλους 18), που την κατείχαν. Συνάφθηκαν ισάριθμα συμβόλαια αγοραπωλησίας ενώ ο Δήμος Πειραιώς ανέλαβε για την περιτοίχιση της έκτασης καθώς κατανόησε τη σημασία διάσωσης ενός αρχαίου θεάτρου για την πόλη. Τότε καταρτίστηκε και δεύτερο σχεδιάγραμμα στο οποίο επίσης καταγράφεται η βυζαντινή εκκλησία, όπως είχε καταγραφεί και τριάντα έτη προγενέστερα. Η αρχαιολογική εταιρεία αγόρασε τελικώς όλη την έκταση σε δύο χρονιές (το 1882 και το 1883). 

Η Βυζαντινή εκκλησία δεν ήταν μόνη της καθώς αργότερα βρέθηκαν και μερικοί τάφοι βυζαντινής εποχής στην οδό Αλκιβιάδου, μοναδικά ίχνη της βυζαντινής περιόδου στον Πειραιά. 

Η ανέγερση όμως του κτηρίου του παλαιού αρχαιολογικού μουσείου Πειραιά προκάλεσε την εξαφάνισή της. Έτσι χάθηκε η βυζαντινή εκκλησία του Πειραιά, που πιθανότατα θα ήταν η αρχαιότερη όλων.

  

Το αρχαίο Θέατρο της Ζέας την δεκαετία του 1970

---

[1] Εφημερίδα «ΕΘΝΟΣ», Σάββας Παπαδόπουλος «Πώς κατεστράφη το αρχαίον θέατρον του Πειραιώς», φ. 2 Ιουνίου 1959

[2] Εφημερίδα "ΝΕΟΙ ΣΚΟΠΟΙ", Ι. Παπαδημητρίου Εφόρου Αρχαιοτήτων, "Το αρχαίον θέατρον του Πειραιώς", φ. 20 Μαρτίου 1957, σελ. 1

[3] Στην αλληλογραφία υπήρχε συνημμένο και ένα πωλητήριο του Οθωμανικού έτους 1229 (χριστιανικό έτος 1814) σύμφωνα με το οποίο ο Χουσεΐν Πασάς Σαντατζίκο κάτοικος Αθηνών, ανέφερε ενώπιον μαρτύρων ότι στον τόπο καλουμένον Πειραιεύς είναι κύριος και κάτοχος έξι στρεμμάτων χωραφιού εντός του οποίου υπάρχει μια ερειπωμένη εκκλησία μεθ΄ όλων των παραρτημάτων και παρακολουθημάτων, που επώλησε στον Αθηναίο Γιακουμή Τούντα αντί 150 γροσίων. Σχετικώς με το κτίσμα της εκκλησίας ο Πιττάκης διέκρινε να διαγράφεται ολοκάθαρα το Άγιον Βήμα. Η έκταση πέριξ αυτής, ήταν διάσπαρτη από αρχαία λείψανα απλωμένα σε έξι στρέμματα περίπου. Η έκταση λόγω των αρχαίων λειψάνων ήταν πετρώδης και για αυτό δεν καλλιεργήθηκε ποτέ στο παρελθόν. Για αυτούς τους λόγους και παρακαλεί το υπουργείο Παιδείας να προβεί στην αγορά της καθώς έχει εθνική σημασία και θα πρέπει να υπάρξει διαφύλαξη τόσο των αρχαίων ευρημάτων όσο και της βυζαντινής εκκλησίας.