Το ιστορικό λιτάνευσης της εικόνας του Αγίου Σπυρίδωνα στον Πειραιά

 

Η τοξωτή είσοδος και το καθολικό της Μονής του Αγίου Σπυρίδωνος Πειραιώς. Αποτυπώθηκε από τον Χριστιανό Χάνσεν το 1834 και αποτελεί τη μοναδική μαρτυρία του εσωτερικού προαυλίου του Μοναστηριού (από το βιβλίο Στ. Μίλεσης "Ο Πειραιάς στην Επανάσταση του '21, Έκδοση Δημοτική Ραδιοφωνία Πειραιά "ΚΑΝΑΛΙ ΕΝΑ", 2021)

Του Στέφανου Μίλεση

Όλοι γνωρίζουμε ότι ο Άγιος Σπυρίδωνας είναι ο πολιούχος Άγιος του Πειραιά και η ημερομηνία της 12^ης Δεκεμβρίου καταγράφεται ως ένα σπουδαίο γεγονός κάθε χρόνο για την πόλη. 

Ωστόσο η λιτάνευση της εικόνας του Αγίου Σπυρίδωνα δεν πραγματοποιείται απλά και μόνο επειδή ο Άγιος είναι ο πολιούχος της πόλης. Διότι ως έθιμο η λιτάνευση της εικόνας του Αγίου επικρατούσε πριν ακόμα από την ανακήρυξη σε Δήμο το 1835, όταν στην έρημη παραλία δέσποζε το μοναστήρι του Αγίου. 

Εικονογράφηση της Μονής του Αγίου Σπυρίδωνα (Καστρομονάστηρο) όπως την φαντάστηκε ο Σπύρος Καρδαμάκης.   

Πώς άραγε ξεκίνησε το έθιμο αυτό, που σήμερα δεν υφίσταται; Πώς άραγε η χάρη του Αγίου του Πειραιά είχε φτάσει μέχρι εκεί, προκαλώντας πραγματικό συνωστισμό; Χωρικοί εμφανίζονταν σε όλη την Αττική να έχουν τάμα την κάθοδο στο παραλιακό μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα και τη συμμετοχή τους στην ολονύκτια λειτουργία που λάμβανε χώρα τη παραμονή της εορτής του. 

Το τάμα αυτό, για τους κατοίκους των Μεσογείων, ήταν τόσο ισχυρό όμοια σήμερα με την επίσκεψη στη Τήνο και το προσκύνημα της Παναγίας. Καθιερώθηκε, από την εποχή ακόμα πριν την ελληνική επανάσταση, που το Μοναστήρι αποτελούσε ένα πραγματικό ερημητήριο, καθώς δέσποζε πάνω σε μια έρημη πολιτεία. Οι πειρατές που κυριαρχούσαν τότε στις θάλασσες, αποτελούσαν πραγματική μάστιγα κι αυτό διότι καθώς αποβιβάζονταν στις έρημες πειραϊκές ακτές, απέφευγαν την Αθήνα -εκεί υπήρχε Οθωμανική φρουρά- και λεηλατούσαν τις αφύλακτες εκτάσεις των Μεσογείων. 

Και επειδή οι πειρατικές αυτές ληστρικές επιδρομές ξεκινούσαν με την αποβίβασή τους στις έρημες πειραϊκές ακτές, κοντά στο Καστρομοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, οι χωρικοί των Μεσογείων παρακαλούσαν τον φύλακα Άγιο της έρημης παραλίας, να αποτρέπει τέτοιες αποβάσεις, τάζοντας επισκέψεις στο Μοναστήρι και τάματα προς τους Σπυριδωνίτες μοναχούς του. 

Η προστασία των πειραϊκών ακτών εκ μέρους του Αγίου, είχε τόσο μεγάλη σημασία για την περιοχή των Μεσογείων, ώστε την παραμονή της εορτής του, πλήθος χωρικών σχημάτιζαν καραβάνια που αναχωρούσαν από όλη την Αττική και στρατοπέδευαν με σκοπό την διανυκτέρευση έξω από το Μοναστήρι. Αποτροπή των πειρατών σήμαινε διαφύλαξη της καλλιέργειας και των κτηνών, γεμάτες αποθήκες και ασφαλή διαβίωση καθώς οι πειρατές που μάστιζαν τις θάλασσες δεν περιορίζονταν μόνο στην αρπαγή αλλά και στους φόνους και στις λεηλασίες. 

Λεπτομέρεια από έργο του Hullmandel που απεικονίζει το Μοναστήρι του Αγ. Σπυρίδωνα πριν την καταστροφή του

Οι αρπαγές ειδικά νεαρών κοριτσιών ήταν τότε ένα σύνηθες φαινόμενο. Οι Οθωμανοί προστάτευαν μόνο την Αθήνα, αδιαφορώντας παντελώς για τις καταστροφικές συνέπειες τέτοιων επιδρομών στα Μεσόγεια της Αττικής. Ένα πρωινό δεκάδες πειρατικά πλοία εμφανίστηκαν στον Σαρωνικό. Μέχρι το μεσημέρι παρά τις προσευχές και τις επικλήσεις αυτά προσέγγιζαν απειλητικά την έρημη ακτή. Τότε οι Μοναχοί σχεδόν απόγευμα βγήκαν έξω από το Μοναστήρι με την εικόνα του Αγίου και την περιφέρανε έξω από τα τείχη του Μοναστηριού. 

Η νύχτα κάλυψε με το σκοτάδι της την Αττική γη κι όταν ξημέρωσε ο στόλος της καταστροφής είχε εξαφανιστεί από τον ορίζοντα. Έτσι κάθε φορά που το άκουσμα και η απειλή των πειρατών σκίαζε την Αττική, οι χωρικοί δεν περιορίζονταν μόνο στις προσευχές αλλά έκαναν και τη λιτάνευση της εικόνας του Αγίου γύρω από το Μοναστήρι, για να το προστατεύει, όπως και όλη την ακτή την διάπλατα ανοικτή να την κάνει δυσπρόσιτη και δύσβατη σε Αλγερινούς, Τυνήσιους και Μαροκινούς καταστροφείς. 

Λιτανεία Αγίου Σπυρίδωνος 1936

Περιφορά Αγίου Σπυρίδωνα 1925

Η λιτανεία γύρω από το Μοναστήρι αποτελούσε την έσχατη λύση επίκληση, το κρυφό θα λέγαμε όπλο, βοήθειας του Αγίου. Έτσι με τον τρόπο αυτό, το Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνος Πειραιώς αποτέλεσε μοναδικό τόπο και τρόπο προσκυνήματος. Οι χωρικοί άλλες φορές, κατέβαιναν να εκπληρώσουν το τάμα στον Άγιο παίρνοντας μαζί τους και τις κόρες τους προκειμένου να λάβουν κι αυτές την προστασία του Αγίου, που θα τις έσωζε από την αρπαγή και τη πώλησή τους στα παζάρια της Ανατολής. 

Δίπλα στην μάστιγα των πειρατών, οι πιστοί σταδιακά προσέθεσαν στις προσευχές τους προς τον Άγιο και άλλα αιτήματα όπως προστασία από αρρώστιες και θανατικά και ζητούσαν την ευεργετική μεσολάβησή του. Το έθιμο αυτό διατηρήθηκε για πολλά χρόνια, ακόμη και όταν ο Πειραιάς επανασυστάθηκε ως πόλη από το 1835 και μετά. 

Μέχρι και τις αρχές του εικοστού αιώνα οι εφημερίδες κατέγραφαν χωρικούς που συνέχιζαν να κατεβαίνουν από τα Μεσόγεια προς τον Πειραιά προκειμένου να εκπληρώσουν το τάμα της ολονύκτιας λειτουργίας που γινόταν από τους ιερείς του Ναού. Εκτός από τους χωρικούς των Μεσογείων θεωρείτο βαριά και ασυγχώρητη ασέβεια η μη συμμετοχή στον εορτασμό του Αγίου Σπυρίδωνα, των νεαρών γυναικών του Πειραιά, που όπως είπαμε είχε να κάνει με τις αρπαγές τις σκοτεινές εποχές των πειρατών. 

Τα χρόνια περνούσαν το γενεσιουργό αίτιο των εθίμων, η πειρατεία, εξαφανίστηκε καθώς οι εποχές άλλαξαν, πειρατές δεν υπήρχαν, τα κορίτσια πλέον δεν αρπάζονταν και το έθιμο καθόδου χωρικών από το Μεσόγεια με τις κόρες τους συνεχίστηκε χωρίς όμως οι συμμετέχοντες να γνωρίζουν την προϊστορία. Κατέβαιναν στον Πειραιά γιατί έτσι απαιτούσε η παράδοση να πράξουν, αγνοώντας την αιτία που η παράδοση αυτή γεννήθηκε! 

Κατέβαιναν για να εκπληρώσουν τάματα για διάφορα συμβάντα στον Άγιο όχι μόνο στην εορτή του στις 12 Δεκέμβρη αλλά όποτε μπορούσαν. Αυτό μεταξύ άλλων πράττει και ο ίδιος ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης όταν κατεβαίνει με τα πόδια την Πειραιώς το Πάσχα του 1888 για να εκπληρώσει με αυτό τον τρόπο το δικό του τάμα προς τον Άγιο Σπυρίδωνα Πειραιώς. Μέχρι τα προπολεμικά χρόνια, πέραν της ολονυκτίας γινόταν περιφορά της εικόνας γύρω από την νέα εκκλησία, αφού πρώτα είχε προηγηθεί λειτουργία στην οποία χοροστατούσε ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών καθώς ο Πειραιάς δεν είχε δική του ακόμα Μητρόπολη. 

Τη δεκαετία του ’30 πολλοί ακόμα κατέβαιναν από διάφορα μέρη της Αττικής, στη λιτάνευση της εικόνας, αγνοώντας το γιατί, σε έναν εορτασμό που η ιστορία δεν θέλησε να διασωθεί στο θυμικό ενός λαού. Σήμερα οι κάτοικοι των Μεσογείων σταμάτησαν να κατεβαίνουν στον Πειραιά αφού τόσο η ιστορία της διάσωσής τους από τους πειρατές όσο και η παράδοση προσκυνήματος του Αγίου χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου.

Πηγές: 

- Ο Πειραιάς στην Επανάσταση του '21. Τα πεπραγμένα των Ελλήνων στον Φαληρέα κατά την περίοδο 1826 - 1827, (Στέφανος Μίλεσης, Έκδοση ΔΗΡΑΠ "ΚΑΝΑΛΙ ΕΝΑ", 2021).

- Τα θαύματα της πίστεως στον Πειραιά όπως καταγράφηκαν και αποτυπώθηκαν από τον ημερήσιο τύπο και τα έντυπα, (Στέφανος Μίλεσης, Εκδόσεις Αρχονταρίκι) 

Διαβάστε επίσης:

Άγιος Σπυρίδωνας Πειραιώς. Ιστορικό μιας καταστροφής και μιας ανέγερσης