 |
| Η Ψυττάλεια όπως φαίνεται από το όρος Αιγάλεω, σε φωτογραφία του 1985 |
του Στέφανου Μίλεση
Η Ψυττάλεια ή περισσότερο γνωστή στους παλαιότερους ως “Λειψοκουτάλα”, κρύβει πλούσια ιστορία που όμως δεν είναι στους περισσότερους γνωστή. Καθώς απέχει μόλις ενάμιση μίλι από το λιμάνι του Πειραιά, το μικρό αυτό νησάκι του Σαρωνικού καθίσταται υψηλής στρατηγικής σημασίας ήδη από τα ιστορικά χρόνια. Από τη μεγάλη ιστορία της Ψυττάλειας, ξεχωρίσαμε μόνο δέκα γεγονότα που αξίζει να καταγραφούν, πέρα από το γνωστό Κέντρο Επεξεργασίας Λυμάτων που από το 1994 άρχισε να λειτουργεί στο νησί.
1) Το 480 π.Χ. στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας συναντούμε την Ψυττάλεια να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στα γεγονότα. Τόσο ο Αισχύλος στο έργο “Πέρσες”, όσο και ο Ηρόδοτος, μας πληροφορούν πως οι Πέρσες είχαν φροντίσει να καταλάβουν την Ψυττάλεια και να εγκαταστήσουν στρατό πιστεύοντας πως αφενός από εκεί θα τόξευαν τα πληρώματα του ελληνικού στόλου, αφετέρου θα φόνευαν τους Έλληνες ναυαγούς που θα έβγαιναν στις ακτές της. Τα σχέδιά τους όμως δεν τελεσφόρησαν καθώς όταν οι Πέρσες, μετά την ήττα τους, τράπηκαν σε φυγή, εγκατέλειψαν τους στρατιώτες τους εκεί. Τα υπολείμματα του περσικού στρατού στην Ψυττάλεια καθάρισε ο Αριστείδης ο Δίκαιος. Η νίκη κατά των Περσών θεωρήθηκε από πολλούς Αθηναίους της εποχής πως υπήρξε αποτέλεσμα του Πανός που έσπειρε πανικό στα στρατεύματά τους. Πολλοί διηγήθηκαν πως τον αντίκρυσαν κατά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας να κυνηγά τους εχθρούς πάνω στην Ψυττάλεια και να μάχεται στο πλευρό των Αθηναίων. Εξαιτίας αυτών των μαρτυριών για την δράση του Πανός στην Ψυττάλεια, του αφιέρωσαν ένα Σπήλαιο που άλλοτε λατρευόταν ο Απόλλωνας, στη βορεινή πλευρά της Ακρόπολης. Προς τιμή του έστησαν στο Σπήλαιο ένα άγαλμά του από παριανό μάρμαρο. Έκτοτε καθιερώθηκε η Σπηλιά να αποκαλείται "Σπηλιά του Πανός" και η ύπαρξή της έχει άμεση σχέση με την Ψυττάλεια.
2) Την εποχή της Τουρκοκρατίας, όπως μας διαβεβαιώνουν οι ξένοι περιηγητές (Άγγλος Γεώργιος Ουέλερ, Γάλλος ιατρός Ιάκωβος Σπον κ.α.) που το επισκέφθηκαν, ήταν έρημο και η εγκατάλειψή του στάθηκε αιτία να γεμίσει από λαγούς που δεν τους πείραζε κανείς. Ωστόσο πολλές φορές κατέφευγαν στην Ψυττάλεια οι Αθηναίοι κατά τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν πιθανολογούσαν ότι θα αντιμετωπίσουν τη σκληρότητα των Τούρκων. Κατέβαιναν αρχικά για προστασία στη Μονή του Αγίου Σπυρίδωνα και από εκεί αναζητούσαν πλωτά να διαφύγουν για τη Σαλαμίνα ή ακόμα καλύτερα για την Αίγινα. Όταν όμως αυτά δεν αρκούσαν, εκτελούσαν διαδρομές αποβιβάζοντας τους κατοίκους στην Ψυττάλεια μέχρι να τους περάσουν στη συνέχεια απέναντι.
Ο Γεώργιος Ψυλλάς βρέθηκε σε μια τέτοια κατάσταση (την περιγράφει στα "Απομνημονεύματά του") όταν το 1821 κατέφυγε στην Αίγινα όπως και άλλοι Αθηναίοι φοβούμενος τον Ομέρ Βρυώνη που απειλούσε να κάψει την πόλη. Εκεί ημέρες αργότερα συνάντησε την αδελφή του η οποία είχε αρχικά μεταφερθεί στην Ψυττάλεια και είχε παραμείνει με άλλους Αθηναίους χωρίς τροφή και νερό. Οι Τούρκοι έβλεπαν τους Αθηναίους πάνω στην Ψυττάλεια, αλλά δεν ενδιαφέρονταν να τους πλησιάσουν. Η Ψυττάλεια ξανά λίγα χρόνια αργότερα, το 1827, θα στεκόταν και πάλι σανίδα σωτηρίας για τους Έλληνες, όταν μετά την ήττα του Ανάλατου υποχωρούσαν πανικόβλητοι υπό την απειλή σφαγής. Καθώς δεν διέθεταν παρά λιγοστά πλωτά μέσα, μετέβαιναν προσωρινά στην Ψυττάλεια.
3) Κατά την διάρκεια της Οθωνικής περιόδου η Ψυττάλεια είχε καθοριστεί ως τόπος ταφής των πεθαμένων εξαιτίας της χολέρας ή άλλων μεταδοτικών νοσημάτων πληρωμάτων ή επιβατών που άφηναν την τελευταία τους πνοή πάνω στα πλοία. Καθώς πίστευαν πως και οι πεθαμένοι είναι φορείς των ασθενειών είχε αποφασιστεί να ενταφιάζονται στην Ψυττάλεια. Για το λόγο αυτό συναντούμε μέχρι και σήμερα διάφορα μαρμάρινα και πέτρινα ταφικά μνημεία αλλοδαπών αλλά και Ελλήνων με γνωστότερο όλων τον τάφο της κόρης του Αντιβασιλέα Άρμανσμπεργκ! Για το λόγο αυτό έμεινε γνωστή και ως “Κόμισσα της Ψυττάλειας”.
Η Ψυττάλεια χρησιμοποιήθηκε και ως Λοιμοκαθαρτήριο. Συγκεκριμένα το πρώτο Λοιμοκαθαρτήριο Πειραιά είχε ιδρυθεί το 1845 στον Κάνθαρο (όπου σήμερα το Τελωνείο Πειραιά) και για αυτό ονομάστηκε Λοιμοκαθαρτήριο Κανθάρου. Υπεύθυνος για τη λειτουργία του ήταν ο Δήμος Πειραιά. Το 1902 όμως η λειτουργία του πέρασε στο Κράτος και το Λοιμοκαθαρτήριο μεταφέρθηκε πρώτα στον Άγιο Γεώργιο Κερατσινίου και στη συνέχεια στην Ψυττάλεια.
 |
| Ο τάφος της Λουίζας Άρμανσπεργκ όπως είχε φωτογραφηθεί παλαιότερα από την Λίζα Μιχελή |
4) Το 1856 ανεγέρθηκε στην Ψυττάλεια ο πρώτος σταθερός διοπτρικός φάρος, που διατηρήθηκε μέχρι το 1865. Αντικαταστάθηκε με περιστροφικό, ενώ το 1914 τοποθέτησαν φάρο λευκού σταθερού φωτός. Ο τελευταίος ακτινοβολεί σε απόσταση 23 μιλίων και εναλλάσσεται σε τριάδα εκλάμψεων λευκών κάθε 24 δευτερόλεπτα. Στους πρώτους άνδρες που κλήθηκαν να υπηρετήσουν στον Φάρο της Ψυττάλειας, λέγεται πως συνέβη το εξής περιστατικό. Καθώς η απόσταση από τις ακτές ήταν κοντινή και πραγματοποιούταν ακόμα και με βάρκα, ο Φάρος ήταν δύσκολο να αποκλειστεί και έτσι διατηρούσε μικρά αποθέματα προμηθειών. Συνέβη όμως να πιάσει άσχημος καιρός για ημέρες και τότε οι άνδρες του Φάρου αναγκάστηκαν να κυνηγήσουν τους λαγούς που βρίσκονταν στο νησί για να τραφούν. Τότε όλοι πέθαναν από χολέρα! Λέγεται πως οι λαγοί είχαν έρθει σε αναπαραγωγή με ποντικούς μολυσμένους από τη χολέρα, πιθανόν από τους χολεριασμένους τάφους, που με τη σειρά τους μετέδωσαν στον άνδρες που τους έφαγαν.
5) Το 1882 – 83 (εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη) η θέση της Ψυττάλειας κρίθηκε ως ιδιαίτερα σημαντική για την ασφάλεια και προστασία του λιμανιού, για αυτό και κατασκευάστηκαν μόνιμα οχυρωματικά έργα (θέσεις πυροβολείων) που έμειναν για πολλά χρόνια. Η Ψυττάλεια είχε αναλάβει τη σπουδαία αποστολή να ελέγχει την είσοδο των πλοίων προς το εμπορικό λιμένα του Πειραιά αλλά και προς το Ναύσταθμο.
6) Την περίοδο 1916 - 1917, όταν οι Αγγλογάλλοι κατέλαβαν τον Πειραιά κατασκεύασαν ανθυποβρυχιακά φράγματα για να ελέγχουν το λιμάνι αλλά και τον διαύλο. Αυτά ξεκινούσαν από τον κυματοθραύστη του Θεμιστοκλή και έφταναν στην Ψυττάλεια στο ύψος του Φάρου που προαναφέρθηκε. Είχαν αφήσει μονάχα ελεύθερο ένα πέρασμα για το λιμάνι του Πειραιά που έλεγχαν σχολαστικά οι ίδιοι ενώ τον δικό τους στόλο τον είχαν τοποθετήσει πίσω από τα φράγματα.
.jpg)
7) Το 1924 καθιεριώθηκε να τελείται στην Ψυττάλεια ετήσιο μνημόσυνο για τα θύματα του ναυαγίου σκάφους “Αλέξανδρου Ζ”. Το επίτακτο ρυμουλκό "Αλέξανδρος Ζ" της εταιρείας Αλέξανδρου ΖΑΛΟΚΩΣΤΑ, που εκτελούσε υπηρεσία "ευκαιρίας" από τον Ναύσταθμο Σαλαμίνας μεταφέροντας εξοδούχους, ανατράπηκε στις 10 Μαρτίου 1923 λόγω ταραγμένης θάλασσας και υπερφόρτωσης. Από το ναυάγιο ξεκληρίστηκε όλη η φιλαρμονική του Πολεμικού Ναυτικού. Πνίγηκαν 36 μουσικοί της ενώ απέμειναν μόνο 8 που δεν επιβιβάστηκαν λόγω βάρδιας. Το ναυάγιο του “Αλέξανδρου Ζ.” έμεινε στην ιστορία γνωστό ως το “ναυάγιο του Σαρωνικού”. Προς ανάμνηση του συγκεκριμένου ναυαγίου ανεγέρθηκε μικρή εκκλησία με την ονομασία “Άγιος Αλέξανδρος”.
 |
| 1924 - Επιμνημόσυνη δέηση για τα θύματα του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ στη νήσο Ψυττάλεια. Διακρίνονται ακόμα τα έργα ανέλκυσης του τραγικού ναυαγίου. (Αρχείο ΕΡΤ) |
8) Το 1928 είχε συσταθεί μια Επιτροπή ονοματοθεσιών που άλλαζε ή έδινε ονομασίες σε τόπους που διατηρούσαν ονόματα εποχής τουρκοκρατίας ή που ήταν ανώνυμες. Η Επιτροπή αυτή ονομάτισε την Νοτιοανατολική άκρη της Ψυττάλειας σε “Αμεινίου άκρα”. Ο Αμεινίας ήταν αδελφός του Αισχύλου και κυβερνήτης Τριήρους που βραβεύθηκε στην Σαλαμίνα για τον ηρωισμό του. Η ονομασία αυτή φυσικά δεν επικράτησε αφού δεν βρίσκεται σήμερα σε χρήση.
 |
| Βόλτα με λάντζα έξω από την Ψυττάλεια |
9) Το 1930 ο Δήμος Πειραιά ύστερα από πρωτοβουλία του δημοτικού Συμβούλου και λογοτέχνη Πέτρου Αποστολίδη (Παύλου Νιρβάνα) ανέλαβε την πραγματοποίηση ετήσιας τίμησης των ναυτικών του εμπορικού μας ναυτικού, που χάθηκαν σε όλες τις θάλασσες του κόσμου. Από το 1924, όπως είδαμε, πραγματοποιείτο ήδη η επιμνημόσυνη δέηση για τους χαμένους ναυτικούς του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ. Ο Δήμος Πειραιά ύστερα από πρόταση του Δημάρχου Τάκη Παναγιωτόπουλου μετέτρεψε την δέηση του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ Ζ στην Ψυττάλεια υπέρ όλων των Ελλήνων απολεσθέντων ναυτικών, πολεμικής και ειρηνικής περιόδου.
Η Ψυττάλεια επιλέχθηκε από τον Δήμο Πειραιά να φιλοξενήσει για πρώτη φορά στη ναυτική ιστορία της χώρας το μνημείο “Αφανούς Ναύτου”. Ο θεμέλιος λίθος του πρώτου μνημείου που θα αναγειρόταν τοποθετήθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις 6 Νοεμβρίου 1930. Η εκδήλωση είχε πανηγυρικό χαρακτήρα στον Πειραιά με στεφάνωση του τάφου του Μιαούλη που τότε βρισκόταν κοντά στο Βασιλικό Περίπτερο. Ακολούθησε ομαδική έξοδος εννέα ατμόπλοιων της ακτοπλοΐας από το λιμάνι του Πειραιά εν πομπή στην οποία μετείχαν τα πλοία ΑΝΔΡΟΣ, ΜΑΙΡΗ, ΗΡΑ, ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, ΑΡΚΑΔΙΑ, ΙΘΑΚΗ, ΑΛΜΠΕΡΤΑ, ΣΕΡΙΦΟΣ, ενώ ηγείτο της πομπής το αντιτορπιλικό ΙΕΡΑΞ.
 |
| Από τα εγκαίνια θεμελίωσης του Μνημείου |
 |
Εγκαίνια μνημείου Αφανούς Ναύτου στην Ψυττάλεια από τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Νοέμβριος 1930) |
Το 1937 επιλέχθηκε ως καλύτερο σχέδιο εκείνο του μηχανικού Ι. Ζολώτα που έφερε την ονομασία ΝΑΥΤΙΛΟΣ. Όμως το μεγαλοπρεπές μνημείο, λόγω του 2ου Π.Π. που ακολούθησε δεν έγινε ποτέ και στην Ψυττάλεια παρέμεινε το αρχικό που είχε εγκαινιάσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Το 1956 ο ιστιοπλόος Σάββας Γεωργίου που με την σύζυγό του Σούζαν είχαν επιτύχει τον διάπλου του Ατλαντικού ωκεανού με το μικρό τους σκάφος ΧΑΡΑ, επιστρέφοντας στον Πειραιά ύστερα από ένα ταξίδι τριών μηνών, στο ύψος της Ψυττάλειας ανέκοψε τον πλου του, προκειμένου να ρίξει στη θάλασσα στεφάνι εκ δάφνης στη μνήμη του αγνώστου ναύτη που λίγο πριν είχε προμηθευτεί από τα Περιστέρια της Σαλαμίνας.
Κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1960, η ιδέα τίμησης “Αφανούς Ναύτου” στην Ψυττάλεια εγκαταλείφθηκε, καθώς πολλοί υποστήριξαν πως ήταν δύσκολο να μεταβεί εκεί κόσμος. Στη θέση της Ψυττάλειας προτάθηκε το νησάκι της Σταλίδας στην Καστέλλα (Κουμουνδούρου). Κάποιες χρονιές το μνημόσυνο τελείτο στην Πλατεία Αλεξάνδρας, ενώ όλοι θυμόμαστε τα ετήσια μνημόσυνα την περίοδο της Δικτατορίας στο μνημείο “Αφανούς Ναύτου” στην Πειραϊκή στο γνωστό Σταυρό.
 |
| 1937 - Το σχέδιο του μνημείου του Αφανούς Ναύτου του πολιτικού μηχανικού Ι. Ζολώτα στην Ψυττάλεια που έφερε την ονομασία "ΝΑΥΤΙΛΟΣ". Ο Ι. Ζολώτας ήταν ο σχεδιαστής του Μεγάρου του Πειραϊκού Συνδέσμου. Το μνημείο κατά τη θέληση του σχεδιαστή θα ήταν μια άγκυρα που θα σχημάτιζε Σταυρό, από όποια πλευρά κι αν το κοιτούσε ο παρατηρητής. |
10) Το 1934 εγκαταστάθηκε στην Ψυττάλεια βάση αντιαεροπορικής αμύνης που θεωρούταν η καλύτερη στην απόκρουση αεροπορικής επιδρομής όχι μόνο για τον Ναύσταθμο αλλά και την πόλη του Πειραιά. Ήταν εκείνη που σήκωσε το βάρος των αεροπορικών επιδρομών των Ιταλών αλλά και των Γερμανών που ακολούθησαν (μαζί με τον λόφο της Καστέλλας, του Βώκου και του όρους Αιγάλεω). Οι άνδρες της αντιαεροπορικής βάσης μετέβαιναν στην Ψυττάλεια με το βοηθητικό σκάφος του Π.Ν. “Πάραλος”. Ακολουθούσε ανοδική πεζοπορία ανάμεσα από θάμνους που οδηγούσε στην ανατολική πλευρά του μικρού νησιού. Εκεί σε ένα ισοπεδωμένο ύψωμα ήταν εγκατεστημένη η βάση της αντιαεροπορικής αμύνης αποτελούμενη από 4 πυροβόλα και 6 πολυβόλα.
 |
| Οι πρώτες μεγάλες αντιαεροπορικές ασκήσεις πραγματοποιήθηκαν στην Ψυττάλεια τον Σεπτέμβριο του 1934. Η Ψυττάλεια έκτοτε ανέλαβε και την αποστολή αντιαεροπορικής προστασίας του Πειραιά και του Ναυστάθμου, επιπρόσθετα με τα επάκτια πυροβολεία που μέχρι τότε διατηρούσε. |
Για το προσωπικό της βάσης κατασκευάστηκαν σε δύο οικήματα (τα μοναδικά στο νησί εκτός του Φάρου). Επρόκειτο για θαλάμους φιλοξενίας 40 ναυτών και υπαξιωματικών που αποτελούσαν τη μόνιμη δύναμη της βάσης. Υπήρχαν ακόμα γραφεία διοίκησης, εστιατόριο, αποθήκη πυρομαχικών και τέλος ο θάλαμος ασυρμάτου. Η Βάση Αντιαεροπορικής Αμύνης της Ψυττάλειας εγκαινιάστηκε το 1934 από τον Υπουργό των Ναυτικών Χατζηκυριάκο.
 |
| Αντιαεροπορικά πυροβόλα επί της Ψυττάλειας |
Αμέσως μετά τον πόλεμο οι εγκαταστάσεις της αντιαεροπορικής αμύνης μετατράπηκαν σε ανοικτό στρατόπεδο κράτησης πολιτικών κρατουμένων. Κατά την διάρκεια του εμφυλίου, οι συλλαμβανόμενοι κομμουνιστές μεταφέρονταν από τα αστυνομικά τμήματα στον προαύλιο χώρο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων. Στη συνέχεια δια αποβατικών σκαφών μεταφέρονταν στην Ψυττάλεια. Ο αριθμός τους κυμαινόταν μεταξύ 700 και 2800 κρατουμένων και είναι πραγματικά άξιο πώς μπορούσαν να χωρέσει τόσο κόσμος στο μικρό νησί. Παρέμεναν στην Ψυττάλεια για περιορισμένο χρονικό διάστημα αφού στη συνέχεια παραλαμβάνονταν προς μεταφορά στο νησί της Ικαρίας και σε άλλα νησιά. Η Ψυττάλεια κατά κάποιο τρόπο εκείνη την περίοδο λειτούργησε ως νήσος μεταγωγών των πολιτικών κρατουμένων. Υπολογίστηκε πως τουλάχιστον 30.000 πολιτικοί κρατούμενοι πέρασαν από την Ψυττάλεια μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του '40.
Στη συνέχεια οι εγκαταστάσεις μετατράπηκαν στις Ναυτικές Φυλακές Βασιλικού Ναυτικού "ΑΡΗΣ" (ΝΦ ΑΡΗΣ) στις οποίες κρατούνταν άνδρες του Β.Ν. που είχαν καταδικαστεί για ποινικά αδικήματα.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 υπήρξαν πολλά σχέδια για τη μελλοντική εκμετάλλευση της Ψυττάλειας. Ο Ο.Λ.Π. ζητούσε από το Πολεμικό Ναυτικό να την αγοράσει προκειμένου να την αξιοποιήσει προς όφελός του. Μια από τις προτάσεις που υποβλήθηκαν ήταν να ενωθεί με γέφυρα με το ακρωτήριο Κυνόσουρα. Άλλη πρόταση ήταν να μεταφερθούν εκεί όλες οι ναυπηγοεπισκευαστικές επιχειρήσεις της Σαλαμίνας. Ο Δήμος Πειραιά την ίδια περίοδο ενδιαφερόταν για το νησί προκειμένου να το αξιοποιήσει τουριστικά. Το 1971 ο Δήμαρχος Αριστείδης Σκυλίτσης σχεδίαζε να οικοδομήσει ξενοδοχείο και να αξιοποιήσει την εγγύτητά του με το λιμάνι του Πειραιά. Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας υποβλήθηκε πρόταση για εγκατάσταση αφαλάτωσης νερού.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου